Morgunblaðið - 17.06.2006, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 17. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÞJÓÐHÁTÍÐARDAGUR
Sautjándi júní er runninnupp, þjóðhátíðardagurokkar Íslendinga. Þeim
fækkar stöðugt, sem muna þann
dag á Þingvöllum árið 1944, þeg-
ar íslenzka lýðveldið var stofnað í
grenjandi rigningu og umferðar-
öngþveiti var á milli Reykjavíkur
og Þingvalla. Og enn færri muna
fullveldisdaginn 1. desember
1918. Raunar hefur sá dagur aðra
þýðingu fyrir okkur líka. Þann
dag árið 1976 sigldi síðasti brezki
togarinn af Íslandsmiðum og yf-
irráð okkar yfir 200 mílna fisk-
veiðilögsögu voru óumdeilanleg.
Hvernig ætli okkur hafi tekizt
að koma þýðingu þessara daga til
skila til nýrra kynslóða Íslend-
inga? Það er áreiðanlega svona
upp og ofan.
Það er ekki auðvelt verk að út-
skýra fyrir nýjum kynslóðum þá
sterku þjóðerniskennd, sem ein-
kenndi Íslendinga þeirra tíma og
þá tilfinningu, sem það var að
upplifa stofnun lýðveldis á Þing-
völlum. Hins vegar skiptir miklu
máli, að það sé gert og að nýjar
kynslóðir gleymi ekki þeirri
sögu.
Á vissu tímabili í okkar sam-
tíma var jafnvel litið svo á, að
þjóðerniskennd væri skammar-
yrði. Hvers vegna? Hvað er að
því, að þjóðin, sem byggir þetta
land, beri í brjósti sterkar tilfinn-
ingar til landsins og sögu þjóð-
arinnar? Þjóðerniskennd getur
verið jákvæð. Hún getur að vísu
tekið á sig neikvæðar myndir en
þá er það okkar hlutverk að berj-
ast á móti þeim.
Eitt stærsta verkefni okkar nú
um stundir er að taka vel á móti
þeim fjölda fólks, sem er að flytja
hingað til lands. Margir þeirra
eiga um sárt að binda eftir erfitt
líf í heimalandi sínu. En tilfinn-
ingar þeirra til eigin þjóðar eru
líka sterkar. Við eigum að virða
þær alveg eins og tilfinningar
Vestur-Íslendinga til okkar eru
virtar í heimalandi þeirra. Mikill
fjöldi Íslendinga hefur setzt að í
öðrum löndum og verið vel tekið.
Hið sama eigum við að gera hér
gagnvart því fólki, sem hingað er
að flytja.
Einu sinni var stærsta sjálf-
stæðismál þjóðarinnar að stofna
lýðveldi. Svo varð stærsta sjálf-
stæðismál þjóðarinnar að ná yf-
irráðum yfir landhelginni.
Hvert er stærsta sjálfstæðis-
mál þjóðarinnar nú? Sennilega
eru þau tvö, að vernda landið og
verja tunguna og menningararf-
leifðina.
Baráttan fyrir náttúruvernd á
Íslandi á sér þjóðernislegar ræt-
ur eins og ungir fræðimenn hafa
bent á. Þjóðerniskenndin tengist
landinu sjálfu og náttúru þess
meira en áður. Náttúruverndar-
hreyfingin verður stöðugt öfl-
ugri. Þeim fjölgar, sem telja að
nú sé nóg komið af raski af
mannavöldum í óbyggðum Ís-
lands. Af hverju á að malbika
Kjalveg? Hver hefur samþykkt
þá framkvæmd? Er það Alþingi?
Það er enn hægt að stöðva þá
framkvæmd og á að gera. Ætla
náttúruverndarsamtökin að sitja
þegjandi hjá?
En þótt margir hafi áhyggjur
af umgengni okkar um landið
sjálft er kannski enn meiri
ástæða til að spyrja, hvort við
stöndum nægilega sterkan vörð
um tunguna og arfleifðina. Við
umgöngumst tunguna af kæru-
leysi. Meðferðin á henni er stund-
um þannig, að engu er líkara en
hú sé eitthvert drasl í okkar
huga. Þetta á við um meðferð ís-
lenzkrar tungu, ekki sízt í sumum
ljósvakamiðlum en líka í prent-
miðlum. Fjöldi fyrirtækja virðist
líta svo á, að það sé líklegra til að
laða að viðskipti að fyrirtækin
heiti erlendu nafni eða að auglýs-
ingar fyrirtækjanna séu að hluta
til á ensku. Það er misskilningur
að halda að tungan sé svo sterk
að henni verði ekki haggað. Ef
fram fer sem horfir er veruleg
hætta á því, að við höfum týnt
tungunni að 100 árum liðnum.
Í dag skulum við minna okkur
sjálf á að sjálfstæðisbarátta þjóð-
ar okkar stendur að eilífu, þótt
baráttumálin breytist. Nú er
nærtækast að tala um verndun
náttúrunnar og vörn fyrir tung-
una. Á næstu árum getur orðið
brýnt að taka upp baráttu fyrir
margvíslegum réttindum á hafinu
og hafsbotninum í námunda við
Ísland.
En mikilvægast af öllu er að
uppfræða unga Íslendinga um
sögu þjóðarinnar frá upphafi til
þessa dags. Með þeirri upp-
fræðslu sköpum við í brjósti kyn-
slóða framtíðarinnar þá tilfinn-
ingu, að það skipti máli að vera
Íslendingur, að við getum verið
stolt af sögu þjóðar okkar, að við
getum verið hreykin af menning-
ararfleifð okkar, að það sé
ástæða til að sýna tungumálinu
fulla virðingu og umgangast
landið sjálft af varúð og tillits-
semi.
Og þess vegna má það aldrei
gerast að minningin um það sem
gerðist 17. júní 1944 dofni í huga
þjóðarinnar, að ljóminn yfir þess-
um degi fölni og að hann verði
eins og hver annar dagur. Að
hluta til hefur það gerzt með 1.
desember. Gætum þess að það
gerist ekki líka með 17. júní.
Morgunblaðið flytur lesendum
sínum og þjóðinni allri árnaðar-
óskir á þjóðhátíðardaginn.
Mér þykir svo vænt um þetta. Það ersvo fallegt og merkilegt hvernig líf-ið kemur til mín aftur. Ég er stund-um að upplifa það núna,“ segir Vig-
dís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti Íslands,
en hún hlaut í gær heiðursverðlaun Leiklist-
arsambands Íslands á Grímunni, íslensku leik-
listarverðlaununum, sem afhent voru við hátíð-
lega athöfn í Borgarleikhúsinu. „Ég finn að það
sem ég gerði áður fyrr, og hef auðvitað alltaf
haldið áfram að gera, það er ekki gleymt. Mér
finnst stundum að ég hafi farið yfir eins og vind-
högg. En þetta hefur ekki verið vindhögg. Það
snertir mig mjög djúpt og ég er mjög hrærð yfir
því að þetta starf mitt skuli ekki vera gleymt,“
segir Vigdís, sem alla tíð hefur verið heilluð af
leiklist. Leiklistin hefur einnig verið hluti af ævi-
starfi Vigdísar, en frá 1972–1980 var hún leik-
hússtjóri Leikfélags Reykjavíkur og þá var hún
einn stofnenda tilraunaleikhússins Grímu á sjö-
unda áratugnum.
Barðist fyrir Borgarleikhúsinu
Vigdís segir að sér hafi ekki síst þótt vænt um að
viðurkenningin skyldi afhent í Borgarleikhús-
inu. „Á árunum mínum hjá Leikfélaginu barðist
ég fyrir Borgarleikhúsinu,“ segir hún. „Borg-
arleikhúsið sýnir að hugsjónir geta orðið að
veruleika og það finnst mér svo fallegt,“ segir
Vigdís.
„Hugurinn leitar til baka til þess tíma sem ég
var leikhússtjóri í Leikfélagi Reykjavíkur. Það
voru afskaplega góð og gefandi ár og síðan á
þessum árum á ég suma af mínum allra bestu
vinum. Það skapaðist svo mikil vinátta milli mín
og þeirra sem unnu með mér þarna,“ segir Vig-
dís. „Það var svo mikill innblástur í þeim, ein-
mitt af því að við vorum að stefna á að byggja
Borgarleikhúsið. Það var á þessum árum sem
eitt af því sem gert var var að efna til miðnæt-
ursýninga til styrktar húsbyggingarsjóði LR,
sem byggja skyldi Borgarleikhúsið fyrir. Þetta
var gert í mörg ár og ég sakna þess tíma þegar
hægt var að leika svona miðnætursýningar. Þær
voru greinilega fyrir tvær kynslóðir. Þegar ungt
fólk var búið að koma börnunum í háttinn og
hafði fengið einhvern til að passa, þá bauð það
pabba og mömmu í leikhús,“ segir Vigdís. „Allir
sem stóðu að sýningunum gáfu vinnu sína í sjóð-
inn, bæði leikarar og aðrir. Það er þetta ynd-
islega ákaflyndi sem býr að baki Borgarleikhús-
inu,“ bætir hún við.
Ekki hægt að læra til forseta
Hafði leikhúsferillinn áhrif á það sem þú tókst
þér svo fyrir hendur?
„Já, hann hafði það. Á þeim tíma, og reyndar
ennþá, var hvergi hægt að fara í skóla til þess að
taka gráðu í því að verða forseti, það var ekki til
neitt sem hét cand.fors.,“ segir Vigdís og hlær.
„En í leikhúsinu er verið að skilgreina mann-
veruna, einstaklinginn, skaphöfn hans, ein-
staklinginn andspænis þjóðfélaginu, einstakling-
inn inni í sínum innsta hring eða inni í sínum
starfshring og þjóðfélagið. Það er verið að skil-
greina allt mannlífið frá því að æfingar hefjast á
morgnana og þar til tjaldið fellur á kvöldin,“ seg-
ir Vigdís.
„Ég var oft spurð að því meðan ég gegndi
embætti hvernig væri hægt að hoppa frá því að
vera leikhússtjóri og yfir í það að vera forseti.
Svarið var þetta: Ef þessi skilgreining á mann-
verunni, þjóðfélaginu og samsetningunni allri, ef
það er ekki góður undirbúningur undir það að
verða forseti, þá veit ég ekki hvað það er. Því
starf forseta snýst um fólk og þjóðfélag,“ segir
Vigdís. „Ferill minn í leiklistinni hefur alltaf
nýst mér vel. Ég hef alltaf verið mjög leikræn í
mér. Ég set allt á svið í huganum. Ég man miklu
betur það sem ég sé en það sem ég heyri. Það er
ágætt því ég man engar kjaftasögur en ég man
nokkurn veginn allt sem ég sé. Ég sé myndir og
ég set þær á svið í huganum,“ segir Vigdís.
Richard Burton í öllum karlhlutverkum
„Leiklistin hefur alltaf verið hluti af mér. Ég hef
alltaf verið tengd leiklist, mjög næm á leiklist og
raunar á alla framkomu yfirleitt,“ segir Vigdís.
„Í gamla daga þegar ég var að lesa leikrit, þá
las ég eitt á dag og leitaði að góðum verkum. Þá
setti ég þau alltaf á svið í huganum og þá hafði
ég Richard Burton í öllum karlhlutverkum. Það
var svo þægilegt að hafa einn staðlaðan karl á
miðjum aldri í þetta. En ég var alltaf að leita að
leikritum fyrir kvenfólkið. Það er nefnilega svo
skrýtið að leikrit eru skrifuð eins og Íslend-
ingasögurnar, um karla, og svo eru ein til tvær
konur í þungamiðju. Svo ég skipti öllum bestu ís-
þ
i
L
V
l
l
l
a
ó
f
f
u
h
í
r
l
M
E
á
h
b
h
o
s
a
h
h
s
f
s
l
Þ
V
b
e
o
m
e
d
þ
a
u
„
r
g
u
t
n
a
a
s
e
g
i
u
v
m
ó
M
e
a
þ
h
h
m
b
lensku leikkonunum milli verkanna eftir því sem
verkast vildi. Og þær fengu allar að leika á móti
Richard Burton,“ segir Vigdís og hlær.
Vigdís var ekki aðeins leikhússtjóri hjá Leik-
félagi Reykjavíkur, heldur hefur hún tengst ís-
lensku leiklistarlífi með ýmsum hætti. „Ég var
einn af stofnendum Grímu, sem var fyrsta til-
raunaleikhúsið á Íslandi,“ segir Vigdís. Aðdrag-
andinn að hlut Vigdísar að stofnun þess leikhúss
voru námsár hennar í Frakklandi.
„Þegar ég fluttist heim var ég með ýmsar
hugmyndir í farteskinu um hvernig auðga mætti
menninguna á Íslandi. Í Frakklandi eyddi ég
miklum tíma í leikhúsinu og hreifst mjög af. Ég
var svo hrifin af nýju framúrstefnunni,“ segir
hún.
En hvað finnst þér um stöðu leiklistar á Ís-
landi í dag?
„Mér finnst leiklistin í dag vera afskaplega
skapandi, rík og gjöful og kvikmyndalistin líka.
Ég var með í för í Kaupmannahöfn um daginn
þegar leikrit Völu Þórsdóttur, sem byggist á
sögum Svövu Jakobsdóttur, Eldhús eftir máli,
var sýnt í Konunglega leikhúsinu, en á undan
sýningunni spjallaði ég um Svövu. Það var mjög
gaman að sjá þetta leikverk á fjölum nýja sviðs
Konunglega leikhússins og hreinlega ógleym-
anlegt. Ótalmargir komu að máli við mig og
hrósuðu sýningunni og leikurunum. Fólk sagði
að það væri einstakt að hlusta á íslenskt mál og
að sjá þá hæfileika og fimi sem leikararnir
sýndu. Þetta væri glæsileg atvinnnumennska.
Þú getur ímyndað þér hvað ég varð hreykin,“
segir Vigdís.
„Þetta er allt að koma!“
Það var mikill áfangi fyrir Leikfélag Reykjavík-
ur að byggja Borgarleikhúsið. Eftir að félagið
fluttist þangað hefur það þó glímt við fjárhags-
vanda. Hvernig má skýra þetta?
„Starfsemi menningarstofnana gengur upp og
ofan og þetta gerist því miður alls staðar. Við
vorum nokkur sem héldum að það yrði betra að
leikfélagið ræki leikhúsið í anda þess hugar sem
ríkti í Iðnó á sínum tíma. Við vorum félag og vin-
ir og höfðum öll þennan sama metnað; þetta
skyldi ganga. Þjóðfélagið hefur hins vegar
breyst mikið. Það er sennilega orðið erfiðara
fyrir fólk núna að hafa þann innri metnað sem
það hefur fyrir sjálft sig fyrir stofnanir,“ segir
Vigdís. „Það er þannig með leikhús og allar
menningarstofnanir að það tekur tíma fyrir þær
að hasla sér völl. Ég hef dvalist mikið í Dan-
mörku og meðal annars tekið þátt í að koma
Norðurbryggjunni, menningarmiðstöðinni í
Kaupmannahöfn, á laggirnar. Þar fórum við að
líta í kringum okkur og skoða hvað það tók
menningarstofnanir langan tíma að öðlast við-
urkenningu. Við komumst að því að þetta tók
átta ár hjá Louisiana-safninu og hið sama gilti
um Karen Blixen-safnið,“ nefnir Vigdís sem
dæmi. „Það tók tíma að koma því inn í vitund
fólks að þetta væru stórkostlegar menning-
arstofnanir. Við erum núna að hasla okkur völl á
Norðurbryggjunni. Hún er að renna inn í vitund
fólksins sem mjög markverð menningarstofnun.
Það má segja að það voru erfiðleikar fyrir
hendi þegar LR fór inn í hið nýja Borgarleikhús.
En nú er leiklistarstarfsemin búin að slíta
barnsskónum. Stærra fyrirbæri er tekið við og
Leikfélag Reykjavíkur er ekki aleitt um að vera
Vigdís Finnbogadóttir hlaut heiðursverðlaun Leiklistar
„Hrærð yfir því að þe
mitt skuli ekki vera g
Eftir Elvu Björk Sverrisdóttur
elva@mbl.is
Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti Íslands,