Morgunblaðið - 30.09.2006, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
VIÐ inngöngu Íslands í Atlants-
hafsbandalagið (NATO) árið 1949
settu Íslendingar þau tvö meg-
inskilyrði, að aðildinni fylgdi
hvorki skylda til að stofna íslensk-
an her né til að hafa hér her á frið-
artímum.
Skammur tími leið frá því að
þessi skilyrði voru
samþykkt, þangað til
ráð herforingja innan
NATO taldi heims-
málin hafa þróast á
þann veg, að ekki væri
unnt að tryggja öryggi
og varnir Íslands nema
með viðveru herafla í
landinu sjálfu. Íslensk
stjórnvöld féllust á
þetta mat og gerðu
varnarsamning við
Bandaríkin með vísan
til aðildar sinnar að
NATO og kom banda-
rískur herafli hingað til lands 7.
maí 1951. Í dag 30. september 2006
hverfur þessi liðsafli af landinu.
Hér verður ekki rakin saga
varnarsamstarfsins. Fyrstu ár
þess einkenndust af stór-
framkvæmdum á Keflavík-
urflugvelli, sem höfðu mikil áhrif á
íslenskt efnahags- og atvinnulíf. Þá
var einnig rætt af tilfinningahita
um menningarleg áhrif af dvöl
varnarliðsins og náðu þær umræð-
ur hámarki í deilunum um „kana-
sjónvarpið“ á fyrri hluta sjöunda
áratugarins. Undir lok hans veltu
íslensk stjórnvöld því fyrir sér,
hvort staða heimsmála hefði þróast
á þann veg, að ástæða væri til að
breyta um stefnu af þeirra hálfu og
draga úr bandarískum umsvifum.
Þróun öryggismála á Norður-
Atlantshafi var hins vegar á þann
veg, að umsvif sovéska flotans og
flughersins jukust jafnt og þétt frá
lokum sjöunda áratugarins og
fram til ársins 1985, þegar þau
náðu hámarki. Viðbúnaður varn-
arliðsins endurspeglaði þessa þró-
un og á fyrri hluta níunda áratug-
arins var ráðist í miklar
framkvæmdir á Keflavík-
urflugvelli, tækjakostur til kaf-
bátavarna og loftvarna var end-
urnýjaður til að
standast ströngustu
kröfur. Eftir 1985
drógust sovésk
hernaðarumsvif frá
Kólaskaga saman og
þar með á Norður-
Atlantshafi. Með
hruni Sovétríkjanna
gjörbreyttist póli-
tíska viðhorfið og
hættumat NATO-
ríkjanna bæði hér og
annars staðar.
II.
Tvisvar sinnum á þessu tímabili
höfðu ríkisstjórnir það á stefnu-
skrá sinni að segja upp varn-
arsamningum eða láta varnarliðið
hverfa. 1956 til 1958 undir forsæti
Hermanns Jónassonar og 1971 til
1974 undir forsæti Ólafs Jóhann-
essonar. Þar var um svonefndar
vinstri stjórnir að ræða með þátt-
töku Alþýðubandalagsins, sem
beitti sér gegn aðild að NATO og
varnarsamstarfinu. Í hvorugt
skiptið náðu þessi áform fram að
ganga og í hvorugt skiptið hafði ár-
angursleysið í þessu efni áhrif á
setu ráðherra Alþýðubandalagsins
í ríkisstjórn. 1978 gekk Alþýðu-
bandalagið til ríkisstjórnarsam-
starfs undir forsæti Ólafs Jóhann-
essonar, án þess að setja fram
kröfu um brottför varnarliðsins, en
1974 höfðu 55.522 Íslendingar lýst
yfir stuðningi við varnarsamstarfið
í undirskriftasöfnun Varin
Augljóst hefur verið allt
að Sovétríkin heyrðu sögu
að varnarsamstarf Íslands
Bandaríkjanna mundi taka
ingum. Þegar frá líður mu
undrast, hve langur tími le
lokum kalda stríðsins, þar
an varna Íslands tók á sig
mynd.
Ríkisstjórn Davíðs Odds
sem kom til sögunnar 30. a
1991, setti á laggirnar nefn
ræða breyttar aðstæður í ö
málum og skilaði hún skýr
mars 1993. Þar er því sleg
að við hinar nýju aðstæður
hvorki áhugi á því hjá NAT
Bandaríkjamönnum, að va
arsamningi Íslands og Ban
anna verði rift en hins veg
framkvæmd hans breyting
Um þessar breytingar v
staða milli ríkisstjórna lan
1994 og 1996 og nú síðast m
samkomulagi, sem kynnt v
þriðjudaginn 26. septembe
ur mið af þeirri ákvörðun B
ríkjastjórnar, sem kynnt v
lenskum stjórnvöldum 15.
2006. Þetta er róttækasta
ingin á framkvæmd varnar
ingsins, því að samkvæmt
hverfur sá liðsafli, sem hef
hér á landi síðan 1951 af la
og síðasti liðsmaðurinn fer
III.
Í áköfum deilum um var
starf okkar og Bandaríkja
liðnum áratugum höfum vi
menn þess, að öryggis land
þjóðar sé jafnan gætt í sam
við hernaðarlegt mat, mát
því, að fyrir okkur vekti í r
annað en aðför að sjálfstæ
lensku þjóðarinnar, því að
um, að hún yrði hersetin ti
ar, ef ekki innlimuð í Band
Varnarliðið fer – ör
Eftir Björn Bjarnason
Björn Bjarnason
Í KASTLJÓSI sjónvarpsins
þann 21. þessa mánaðar var Þór
Whitehead, prófessor í sagn-
fræði, spurður hvort íslenskir
kommúnistar hefðu verið vopn-
aðir og svaraði hann spurning-
unni hiklaust játandi. Ekki var
annað að heyra á prófessornum
en þar væri m.a. átt við okkur
sem kallaðir vorum
svo á árunum milli
1960 og 1970 en símar
okkar voru þá hler-
aðir af útvöldum
snuðrurum sem Þór
vill nú gera að þjóð-
hetjum.
Staðhæfingin um
vopnabúr íslenskra
kommúnista eða ann-
arra vinstrisinna á
liðnum áratugum er
grófari sögufölsun en
nokkur önnur sem
hér hefur verið borin
á borð.
Lítum á hvað Þór hefur fram
að færa um þessi efni í nýbirtri
ritgerð sinni í tímaritinu Þjóð-
málum:
Sagnfræðingurinn staðhæfir að
árið 1979 hafi Þorsteinn Pét-
ursson, aldraður frammámaður í
Alþýðuflokknum, sagt sér að þeg-
ar hann var 18 ára unglingur, árið
1924 hafi hann lagt til í Félagi
ungra kommúnista að menn
kæmu sér upp vopnum og ein-
hverjir þessara unglinga hafi
eignast skammbyssur. Hvort
þetta er rétt veit auðvitað enginn
en hafi draumórar og bylting-
arrómantík leitt fáeina unglinga
milli fermingar og tvítugs út í
kaup á skammbyssum fyrir 82 ár-
um þá varð að minnsta kosti aldr-
ei vart við þær í hinum mörgu og
hörðu átökum milli verkafólks og
atvinnurekenda á millistríðs-
árunum. Þetta er þó eina dæmið
hjá Þór sem ef til vill er hæpið að
vísa með öllu á bug.
Þór segir íslenska kommúnista,
sem stunduðu nám við Lenínskól-
ann og Vesturháskólann í
Moskvu á árunum upp úr 1930,
hafa verið þjálfaða í vopnaburði.
Eina dæmið um þetta hefur hann
frá dr. Benjamín Eiríkssyni sem
var við nám í Moskvu 1935 og
1936. Benjamín sagði Hannesi
Hólmsteini Giss-
urarsyni fyrir all-
mörgum árum að
hann hefði einu
sinni tekið þátt í
heræfingu úti í
náttúrunni og einn-
ig verið látinn
skjóta af byssu
niðri í kjallara.
Ætla má að þetta sé
rétt en hér ber að
hafa í huga að
Benjamín var að
eigin sögn í þeirri
deild skólans sem
ætluð var Þjóðverjum, útlögum
frá Hitlers-Þýskalandi og hlaut
sömu þjálfun og þeir. Í Norð-
urlandadeild Lenínskólans, þar
sem flestir hinna Íslendinganna í
Moskvu voru við nám, voru þeir
og Skandinavarnir hins vegar
búnir undir að starfa í löglegum
flokkum sinna heimalanda og
þjálfun í hernaði ekki á dagskrá.
Sjálfur lætur Þór þess reyndar
getið að í bréfi frá árinu 1931 hafi
Íslendingarnir sem þá voru í
Moskvu varað sterklega við öllum
hugmyndum um leynilega og
ólögmæta starfsemi hér á Íslandi.
Þarf þá vart annarra vitna við.
Hinn virðulegi prófessor nefnir
30. mars 1949 og talar um fyr-
irhugaða valdbeitingu í því skyni
að hindra störf Alþingis. Inn-
gangan í Atlantshafsbandalagið
var mikið hitamál og klauf þjóð-
ina til langframa í tvær and-
stæðar fylkingar. Stór orð féllu á
báða bóga en sú staðhæfing
Sósíalistaflokkurinn hafi un
irbúið árás á Alþingi til að k
þannig í veg fyrir afgreiðslu
málsins er fjarri sanni. Þó a
langt sé um liðið er enn á líf
sem sat fundinn í miðstöð fl
ins daginn fyrir 30. mars en
brýndi Einar Olgeirsson þa
veg sérstaklega fyrir hinum
liðsmönnum sínum að varas
óspektir. Sami boðskapur fr
honum var borinn mönnum
tölum þennan dag og einnig
að kæmi til óeirða kynni þa
verða notað til að banna flo
Þetta staðfestir reyndar Þó
Whitehead í ritgerð sinni er
segir að „æðstu forystumön
Sósíalistaflokksins“ hafi ko
saman um að það væri þeim
um hættulegt að skipuleggj
á Alþingishúsið. Að svo hafi
liggur reyndar í augum upp
Fólkið sem kom á Austur
30. mars1949 og krafðist þj
aratkvæðis um inngönguna
NATO var allt óvopnað en m
um var heitt í hamsi og ekk
ist hugurinn við að sjá þúsu
manna liði úr harðasta kjar
Sjálfstæðisflokksins vera st
upp framan við þinghúsveg
að baki lögreglunni. Fáeinu
mönnum varð það á að kast
mold af Austurvelli og jafnv
steinum að þessari fylkingu
utan unglinga sem hentu að
eggjum.
Vopnin voru ekki utandyr
heldur innandyra í sjálfu Al
ishúsinu þennan sögufræga
og til bardaga kom ekki fyr
fimmtíu manna sveit úr flok
Um vopnabúr Þórs Whiteh
Eftir Kjartan Ólafsson »En hver varð efirtekjan hér af
um þessum símahle
unum og langvaran
persónunjósnum?
Kjartan Ólafsson
LOKUN VARNARSTÖÐVAR
Í dag verður varnarstöðinni áKeflavíkurflugvelli formlegalokað. Bandaríska varnarliðið er
horfið af landi brott. Þar með er lokið
merkilegu skeiði í lýðveldissögu okk-
ar.
Bandaríska varnarliðið kom hingað
í maímánuði 1951 þegar mikill ótti
var ríkjandi um heim allan um að ný
heimsstyrjöld væri að skella á. Bak-
grunnur komu þess var að Sovétríkin
höfðu seilst til áhrifa í hverju landinu
á fætur öðru í austurhluta Evrópu. Í
kjölfar þess var Atlantshafsbanda-
lagið stofnað 1949. Kóreustríðið
brautzt út nokkru síðar og þá var það
trú margra að heimsstyrjöld væri
óhjákvæmileg. Svo varð ekki en kalda
stríðið hófst með miklum þunga.
Sovétríkin beittu þrýstingi gagn-
vart Íslandi með ýmsum hætti. Þau
starfræktu hér mjög fjölmennt sendi-
ráð. Skipulögð njósnastarfsemi var
rekin á vegum sendiráðs þeirra, sím-
töl voru hleruð og Íslendingar fengn-
ir til að afla upplýsinga.
Sovézkar sprengjuflugvélar voru
stöðugt á ferð í kringum Ísland. Sov-
ézkir kafbátar héldu uppi reglulegum
siglingum í hafinu kringum Ísland.
Sovétmenn héldu hér uppi skipu-
lagðri áróðursstarfsemi með stuðn-
ingi skoðanabræðra sinna hér, sem
vildu koma á sósíalísku Íslandi.
Þetta var veruleiki kalda stríðsins.
Koma bandaríska varnarliðsins
tryggði öryggi og varnir hins unga
lýðveldis.
Í rúmlega hálfa öld þurftum við því
ekki að hafa áhyggjur af öryggi okk-
ar.
Við nutum góðs af veru bandaríska
varnarliðsins hér og nánum tengslum
við Bandaríkin með ýmsum hætti.
Fullyrða má að Bandaríkjamenn áttu
mikinn þátt í sigrum okkar í þorska-
stríðunum. Jafnan þegar þau voru að
fara úr böndum komu Bandaríkja-
menn til skjalanna og þrýstu á brezk
stjórnvöld um að láta undan síga. Hið
sama gerðu forráðamenn Atlants-
hafsbandalagsins. Þessir aðilar áttu
ekki lítinn þátt í því að við náðum yf-
irráðum yfir auðlindum okkar.
Við nutum góðs af varnarsamstarf-
inu við Bandaríkin með öðrum hætti.
Telja má víst að þeir hagsmunir sem
Bandaríkjamenn áttu að gæta hér
hafi haft mikil áhrif á að Loftleiðum
tókst að tryggja sér aðstöðu í Banda-
ríkjunum til áætlunarflugs yfir Atl-
antshafið sem var eitt fyrsta útrás-
arævintýrið. Og fleira mætti nefna af
því tagi.
En varnarsamstarfið við Bandarík-
in var ekki bara dans á rósum. Varn-
arsamningurinn klauf þjóðina í
tvennt. Sumir börðust hart fyrir veru
bandaríska varnarliðsins hér. Aðrir
börðust hart á móti. Í fjóra áratugi
var íslenzka þjóðin sundruð vegna
þessa máls. Það var erfitt fyrir þjóð
sem hafði nýlega endurheimt sjálf-
stæði sitt. Þessar deilur og tengslin
við Bandaríkin og Atlantshafsbanda-
lagið höfðu áhrif á aðra þætti þjóðlífs-
ins. Kalda stríði hafði mikil áhrif á
menningarlíf þjóðarinnar. Rithöf-
undar og aðrir listamenn skiptust í
hópa með og á móti eins og þjóðin öll.
Vera varnarliðsins hafði neikvæð
menningarleg áhrif. Það átti ekki sízt
við um næsta nágrenni varnarstöðv-
arinnar, þar sem sjá mátti smitandi
áhrif þessa návígis. Það var rétt
ákvörðun, sem tekin var á sínum tíma
að takmarka mjög ferðir varnarliðs-
manna utan Keflavíkurflugvallar.
Hefði það ekki verið gert hefði sam-
búðin orðið erfiðari. Keflavíkurút-
varpið hafði neikvæð menningarleg
áhrif hér heima fyrir og í enn ríkari
mæli Keflavíkursjónvarpið sem að
lokum var takmarkað við varnar-
svæðið.
Það var aldrei tilgangurinn með
komu varnarliðsins hingað að við Ís-
lendingar gætum grætt peninga á
veru þess hér. Því miður varð það svo
og okkur ekki til sóma. Heldur ekki
þegar einstaka íslenzkir stjórnmála-
menn hófu baráttu fyrir því að hafa
varnarstöðina beinlínis að féþúfu og
er þá átt við hina svonefndu aronsku.
Það var því margt jákvætt við veru
varnarliðsins hér en líka ýmislegt
neikvætt.
Versti kaflinn í þessari samskipta-
sögu okkar og Bandaríkjanna hófst
hins vegar fyrir nokkrum árum, þeg-
ar Bandaríkjamenn hófu undirbún-
ing að því að flytja varnarliðið héðan.
Þá sýndu þeir á sér hlið sem við Ís-
lendingar höfðum ekki kynnzt áður.
Þeir hirtu ekkert um hagsmuni okkar
í gagnkvæmu varnarsamstarfi. Þeir
verða að eiga þá framkomu við sjálfa
sig.
Nú eru þáttaskil. Við Íslendingar
hljótum að hefja markvissa uppbygg-
ingu á nýrri stefnu í utanríkis- og ör-
yggismálum. Varnarsamningurinn
við Bandaríkin er enn til staðar. Hon-
um hefur ekki verið sagt upp. En ný
stefnumörkun hlýtur að byggjast á
öðrum þáttum.
Í fyrsta lagi er eðlilegt að byggja
hér upp bolmagn til þess að takast á
við margvísleg vandamál, sem upp
geta komið í samskiptum okkar við
einstaklinga frá öðrum löndum. Þar
er átt við öflugri tollgæzlu og lög-
gæzlu og skipulega upplýsingasöfnun
um starfsemi sem getur ógnað öryggi
þess fólks sem hér býr.
Í öðru lagi er nauðsynlegt að
byggja hér upp víðtækari þekkingu
en nú er til staðar á utanríkismálum,
alþjóðamálum og öryggismálum.
Þess vegna er æskilegt að byggja hér
upp formlega stofnun á sviði utanrík-
ismála sem taki mið af uppbyggingu
sambærilegrar stofnunar í Noregi.
Í þriðja lagi er ljóst að þátttaka
okkar í svonefndri friðargæzlu og að-
stoð við þróunarlöndin þarf að vera
markvissari og hnitmiðaðri.
Í fjórða lagi fer ekki á milli mála að
við eigum margvíslegra sameigin-
legra hagsmuna að gæta með frænd-
um okkar Norðmönnum. Báðar þjóð-
irnar hafa hagsmuni af því að fylgjast
með því sem gerist á hafinu á milli
okkar og að friður ríki á því hafsvæði.
Þess vegna er ekki óeðlilegt að við
leitum eftir nánu og formlegu sam-
starfi við Norðmenn í þeim efnum.
Fordæmi er fyrir slíku nánu sam-
starfi við Norðmenn eins og glöggt
má sjá ef umræður um varnarmál Ís-
lands eru skoðaðar veturinn og vorið
1974.
Það hlýtur að vera eitt mikilvæg-
asta verkefni núverandi ríkisstjórnar
það sem eftir er kjörtímabilsins að
hafa forystu um slíka stefnumörkun.