Morgunblaðið - 20.04.2007, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. APRÍL 2007 33
Við andlát Guðmundar Hjartarsonar leita áhugann fjölbreytilegar myndir frá nánusamstarfi okkar í Sósíalistaflokknum og Al-þýðubandalaginu á árunum 1962–1974. Hér
verða þó aðeins valdar úr tvær slíkar, báðar frá árinu
1968 og varðar önnur forsetakosningarnar á því ári en
hin innrás Rússa í Tékkóslóvakíu hinn 21. ágúst.
Á fyrri hluta ársins 1968 var Alþýðubandalagið enn
aðeins lauslegt kosningabandalag með litla starfsemi
utan veggja Alþingis en Sósíalistaflokkurinn gam-
algróinn og virkur. Ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og
Alþýðuflokksins hafði þá setið að völdum í átta ár en
við sem vorum í Sósíalistaflokknum og þar með í Al-
þýðubandalaginu vorum í stjórnarandstöðu ásamt
Framsóknarflokknum. Veturinn 1967–1968 varð
snemma ljóst að Gunnar Thoroddsen, fyrrverandi
borgarstjóri, alþingismaður og ráðherra, myndi verða
í kjöri við forsetakosningarnar á komandi sumri, en
hann var tengdasonur fráfarandi forseta og hafði lengi
verið einn af öflugustu forystumönnum Sjálfstæð-
isflokksins og um skeið varaformaður hans.
Innan Sósíalistaflokksins og Framsóknarflokksins
gerðu menn sér ljóst að ef koma ætti í veg fyrir yf-
irburðasigur Gunnars yrðu flokkarnir að koma sér
saman um annan frambjóðanda, helst óflokksbundinn
mann sem nyti almennrar virðingar og gæti orðið ein-
ingartákn sundraðrar þjóðar. Fór þá svo að augu
manna beindust að Kristjáni Eldjárn þjóðminjaverði,
bæði okkar úr framvarðasveit stjórnarandstöðuflokk-
anna og líka margra annarra. Á fyrstu vikum og mán-
uðum ársins 1968 impruðu ýmsir á því við Kristján
hvort ekki væri hugsanlegt að hann fengist til að gefa
kost á sér en lengi vel neitaði hann öllum slíkum til-
mælum. Fóru þá margir að lýjast og renna huganum í
aðrar áttir.
Í níu manna framkvæmdanefnd Sósíalistaflokksins
voru fundir haldnir reglulega einu sinni í viku og
stundum oftar. Inn á einn slíkan fund hjá nefndinni,
líklega í marsmánuði, komu þau boð frá æðstu stofnun
Framsóknarflokksins að þar á bæ teldu menn þýðing-
arlaust að heita frekar á hurðir Kristjáns. Þegar í stað
yrði að leita samkomulags milli flokkanna tveggja um
annan hæfan frambjóðanda því menn væru að falla á
tíma. Með orðsendingu framsóknarmanna fylgdi nafn
hæstaréttardómara sem þeir töldu koma til greina að
bjóða fram.
Hér var ekkert hik í boði og seint gleymi ég Guð-
mundi Hjartarsyni í sennunni sem nú upphófst innan
framkvæmdanefndar okkar flokks. Hann var þar
ómyrkur í máli. Skoðanakönnun í fundarlok leiddi í
ljós að hjá okkur var eins atkvæðis meirihluti fyrir því
að vísa hugmyndum Framsóknarflokksins á bug en
leggja til að sameiginleg nefnd beggja flokkanna, auk
gildra fulltrúa stuðningsmanna Kristjáns úr minni-
hlutahópum innan ríkisstjórnarflokkanna, færi hið
allra fyrsta á hans fund og gerði úrslitatilraun til að fá
hann í framboð. Á þetta féllst Framsóknarflokkurinn
og til fararinnar völdum við af okkar hálfu þá Magnús
Kjartansson og Guðmund Vigfússon. Með þessu móti
tókst að sýna Kristjáni fram á hvílík breiðfylking stóð
að óskinni um að hann gæfi kost á sér og hversu djúp-
stæð alvara þar var að baki. Þá fyrst tók hann sér um-
hugsunarfrest. Framhaldið þekkja allir en sú er trú
mín að án atbeina Guðmundar Hjartarsonar og Magn-
úsar Kjartanssonar á fundi framkvæmdanefndar okk-
ar hefði Kristján Eldjárn aldrei orðið forseti.
Myndin af Guðmundi Hjartarsyni frá 21. ágúst 1968
geymist líka vel í minni. Daginn þann réðist óvígur her
Rússa og nokkurra annarra Varsjárbandalagsríkja
inn í Tékkóslóvakíu til að steypa af stóli innlendri rík-
isstjórn sem hafði hug á að koma mannlegu yfirbragði
á þarlenda stjórnarhætti og fara sínar eigin leiðir við
að byggja upp sósíalisma. Íslenski Sósíalistaflokk-
urinn hafði viss tengsl við Kommúnistaflokk Sovét-
ríkjanna og aðra valdaflokka í Austur-Evrópu sem
þrátt fyrir margvíslegan ágreining slitnuðu ekki til
fulls fyrr en við innrásina í Tékkóslóvakíu.
Ég sem þetta rita var á árunum 1962–1968 fram-
kvæmdastjóri Sósíalistaflokksins og á mér hvíldi sú
skylda að gangast þegar í stað fyrir harðorðri for-
dæmingu flokksins á hernaðarofbeldi Sovétstjórn-
arinnar. Formaður flokksins var þá staddur erlendis
og án símasambands en gott var að eiga sér hauk í
horni þar sem Guðmundur Hjartarson var. Fyrsta
samtal mitt var við hann og strax varð ljóst að báðir
vorum við á einu máli um að leggja til afdráttarlausa
fordæmingu á framgöngu innrásarherjanna og að
flokksmenn Sósíalistaflokksins stæðu, innan mið-
stjórnar Alþýðubandalagsins, að skýlausri yfirlýsingu
um að alls engin flokksleg tengsl við valdaflokkana,
sem að innrásinni stóðu, gætu komið til greina. Við
náðum sambandi við Magnús Kjartansson, sem stadd-
ur var í Englandi, og með samþykki hans við okkar
línu ákváðum við að boða til fundar í framkvæmda-
nefnd flokksins síðdegis sama dag og láta sverfa þar
til stáls ef á þyrfti að halda. Til þess kom ekki því til-
laga okkar var samþykkt án mótatkvæða og birt sem
leiðari í Þjóðviljanum daginn eftir. Er þarna var komið
sögu var Sósíalistaflokkurinn reyndar að syngja sitt
síðasta og þegar ákveðið að Alþýðubandalagið tæki
við sem fullgildur stjórnmálaflokkur örfáum mán-
uðum síðar.
Guðmundur Hjartarson var lítill sviðsmaður. Hann
hélt sjaldan ræður á fjölmennum fundum og skrifaði
fátt. Engu að síður var hann á sínu blómaskeiði slyng-
ur og áhrifamikill stjórnmálamaður. Hann ávann sér
hvarvetna traust, bæði með orðum sínum og verkum,
var flestum öðrum atorkusamari og fundvís á úrræði
þegar komið var í vanda. Tengsl hans við aðra helstu
forystumenn Sósíalistaflokksins voru merkileg. Einar
Olgeirsson hlustaði jafnan með athygli á orð Guð-
mundar. Sjónarmið þeirra fóru hreint ekki alltaf sam-
an en þeir gættu þess oftast að stíga ekki hvor á ann-
ars tær. Lúðvík Jósepsson og Magnús Kjartansson
voru ólíkir menn og áttu ekki beint skap saman þó að
kyrrt væri á yfirborði. Guðmundur átti trúnað beggja
og hvorugur þeirra átti sér ráðgjafa sem þeir treystu
betur en honum um flokksleg málefni. Ýmsir vildu vita
hvorum þeirra tveggja Guðmundur stæði nær en við
slíkri spurningu fékkst aldrei svar. Við störf í stjórn-
málaflokki þarf kunnáttu í jafnvægislist ef vel á að
fara. Í þeirri grein var sá sem við kveðjum í dag meist-
ari.
Guðmundur Hjartarson var bóndasonur úr Mýra-
sýslu. Á árunum upp úr 1930 var hann ungur vermað-
ur á vetrarvertíð í Staðarhverfinu í Grindavík þar sem
sjór var sóttur við hin frumstæðustu skilyrði. Engin
höfn og engin bryggja en aflann báru menn á sjálfum
sér eða í handbörum upp langa fjöruna. Lífið var strit
og aftur strit við harðan kost en örbirgðin, sem fylgdi
heimskreppunni miklu, setti mark sitt á veröldina,
bæði nær og fjær. Að eðli og upplagi var Guðmundur
hygginn búmaður, jarðbundinn og raunsær. Engu að
síður lét hann hrífast af gjallandi herhvöt Einars Ol-
geirssonar og orðsnilld Sigfúsar Sigurhjartarsonar er
þeir kölluðu íslenska alþýðu til sóknar gegn fjötrum
fátæktar og misréttis en fyrir nýrri þjóðfélagsskipan
undir merkjum róttækrar jafnaðarstefnu í sjálfstæðu
íslensku lýðveldi sem menn áttu þá í vonum. Í þeirri
sókn vildi hann leggja sitt af mörkum og sinnti stjórn-
málum í liðlega þrjátíu ár. Um sextugsaldur varð hann
bankastjóri í Seðlabankanum og var þá kominn um
langan veg úr flæðarmálinu í Grindavík.
Við leiðarlok þakka ég gömul kynni. Góðra drengja
er gott að minnast.
Kjartan Ólafsson.
Frá síðasta ári
Sósíalistaflokksins
Guðmundur Hjartarson með tveimur Þjóðviljamönnum. Hann er lengst til vinstri, í miðið Magnús Kjart-
ansson ritstjóri og lengst til hægri Jón Bjarnason fréttastjóri. Mynd frá árunum upp úr 1960.
Minningar um Guðmund Hjartarson
Harðvítug kosningabarátta
Kosningabaráttunni vegna frönsku
forsetakosninganna lýkur formlega
nk. föstudagskvöld. Áberandi er
hversu hún hefur harðnað síðustu
vikur og frambjóðendur gerst
óvægnari með persónulegum árás-
um. „Þetta er stríð, og í stríði ræðst
þú á mótherjann,“ skýrir Le Pen þró-
unina. Allir 11 mótframbjóðendur
Sarkozy hafa beint spjótum sínum
gegn honum síðustu 2–3 vikurnar og
áberandi er einnig hvernig vinstri
frambjóðendurnir hafa skipst á inn-
byrðis skeytum. Hafa þeir einkum
sameinast í árásum á Royal. Aðeins
einn maður hefur ekki sagt svo mikið
sem eitt einasta hnjóðsyrði um mót-
frambjóðendurna. Hann heitir
Sarkozy.
Engin sérstök mál hafa verið rauð-
ur þráður í kosningabaráttunni,
frambjóðendur hafa þykja hafa
sveiflast úr einu í annað eftir tíð-
arandanum og hvernig staðið hefur á.
Eini rauði þráðurinn frá í fyrstu viku
ársins er að Sarkozy hefur verið á
toppnum í öllum þeim urmul skoð-
anakannana sem fram hafa farið.
Línur hafa skýrst á endasprett-
inum, eftir að frambjóðendum fækk-
aði úr rúmlega 40 í 12. Allt bendir til
að Sarkozy vinni báðar umferðir og
verði forseti. Talið er að það muni
hafa meiri breytingar í för með sér en
átt hafa sér stað lengi. Bæði stuðn-
ingsmenn hans og andstæðingar
segja að það versta við Sarkozy sé að
hann geri það sem hann segist ætla
að gera! Í öðru lagi virðast Frakkar
ekki ætla að kjósa konu sem forseta.
Royal hefur verið þetta ljóst og hefur
hún reynt að bæta stöðu sína annars
vegar með persónulegum árásum á
Sarkozy og hins vegar með því að
ákalla konur sérstaklega. Skoð-
anakannanir benda ekki til þess að
það hafi borið árangur, þvert á móti
sýna mælingar að konur vilji frekar
Sarkozy en Royal sem forseta.
Konur eru rúmlega helmingur
hinna 44,5 milljóna kjósenda en um
þriðjungur kjósenda hefur ekki á-
kveðið hvernig þeir ráðstafa atkvæði
sínu á sunnudag, samkvæmt nýjustu
könnunum. Einkum eru konur tví-
stígandi og eiga erfitt með að gera
upp hug sinn. Í könnun IFOP-
stofnunarinnar í síðustu viku sögðust
48% þeirra eiga eftir að taka end-
anlega afstöðu.
kosningar, sem fram fara í sumar.
Dominique Reynie, prófessor við
Stjórnmálavísindaskóla Parísar,
skýrir fráhvarf kjósenda frá vinstri-
flokkunum á þann veg að þeir taki
augljóslega undir kröfu Sarkozy um
að endurreisa og upphefja verði
vinnusemi sem höfuðdyggð. Kjós-
endur taki undir með honum að
stöðva verði endalausar velferð-
arbætur. „Almenningur telur að
hann eigi ekki að þurfa vera upp á
ríkið kominn, að hann eigi að stjórna
aftur eigin málum. Í Frakklandi telst
það viðhorf vera hægrimennska en
heilbrigð skynsemi í öðrum löndum,“
segir Reynie.
„Hægrisveiflan var þegar sjáanleg
í kosningunum 2002, þar sem röð og
regla var meginmál kosningabarátt-
unnar. Í millitíðinni höfum við siglt
inn í hnattvæðingu og vegna 11. sept-
ember er innflytjendamál orðið eitt
helsta málið. Sósíalistar urðu að velja
einhvern á borð við Segolene Royal
því hún fjallar viðkunnanlega um
þessi mál. En nú til dags nær „geð-
felldur“ frambjóðandi engum ár-
angri, menn verða að sýna hörku,“
segir
Dominique Reynie, prófessor við
Stjórnmálavísindaskóla Parísar.
Miðað við skoðanakannanir fær
Sarkozy um 28% atkvæða á sunnu-
dag, Le Pen um 15% og Bayrou 19%.
Hann telst miðjumaður en flokkur
hans, UDF, hefur átt nær óslitið sam-
starf við hægriflokka frá stofnun.
Þykir þó ljóst að Bayrou sæki tals-
vert af fylgi sínu nú til vinstrimanna.
10%.
hefur ekki
far afsagn-
gar hægri-
idou var
hlutu
Sósíal-
trotskista
kar hallist
það sjaldn-
ögn sér-
ið til hægri
þessar töl-
veiflu að
ðbylgju,“
prófessor í
ólann í
oðanakann-
Hann veltir
mundan séu
stökkbreyt-
ægis og ýmis
ekkert
nski erum
fa slíkar
ssar efa-
anirnar og
em brenni
ál sem hefð-
iflokka, svo
og mennta-
jósendur
ðu að lausn-
efnum séu
lingarnar
ið. Reynist
nu hægri-
d eftir þing-
a endurnýjun
Reuters
a upp áróðursveggspjöld hinna ýmsu frambjóðenda í fyrri umferð kosninganna.
François Bayrou