Morgunblaðið - 27.05.2007, Blaðsíða 44

44 SUNNUDAGUR 27. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
28. maí 1977: „Ekkert þjóð-
félag, ekkert efnahagskerfi
eða atvinnulíf þolir til lang-
frama óðaverðbólgu af því
tagi, sem hér hélt innreið sína
á vinstri stjórnarárunum. En
verðbólgan er ekki síður sið-
ferðilegt vanamál. Hún spillir
bæði þjóð og einstaklingum,
slævir réttlætisskyn fólks. All-
ir hyggjast græða á verðbólg-
unni. En sá gróði hlýtur óhjá-
kvæmilega að verða á kostnað
náungans. Sá, sem sparar,
tapar. Sá, sem skuldar, græð-
ir, ef rétt er fjárfest. Slíkt
verðbólgukerfi, sem hvetur til
óeðlilegrar fjárfestingar og
kippir stoðum undan nauðsyn-
legri sparifjármyndun í land-
inu, leiðir fyrr eða síðar til
ófarnaðar. Rekstraröryggi at-
vinnugreina hverfur. Sam-
dráttur í atvinnurekstri leiðir
til atvinnuleysis. Og verst
kemur óðaverðbólgan við
hann, sem minnst má sín, sem
ekki hefur fjármuni til fjár-
festingar, sen horfir á gjald-
miðilinn í launaumslaginu
minnka frá degi til dags.“
. . . . . . . . . .
31. maí 1987: „Um það er
væntanlega ekki ágreiningur
að íslenska er einhver mik-
ilvægasta námsgrein grunn-
skólanna. Það skiptir öllu máli
að það takist að viðhalda og
örva áhuga nemenda á grein-
inni. Áréttað skal, að til ís-
lenskukennslu þurfa að velj-
ast hæfustu kennarar, sem völ
er á hverju sinni, og vanda
verður til námsefnis svo sem
kostur er. Sama gildir um ís-
lenskupróf. Þau þurfa að vera
sanngjörn og eins vafalaus og
unnt er. Það væri hörmulegt
slys, ef illa samin próf, eða
misskilningur og kannski
sambandsleysi milli kennara
og höfunda prófa, yrði þess
valdandi að nemendur í skól-
um landsins misstu áhuga á ís-
lenskri tungu og bókmennt-
um.“
. . . . . . . . . .
31. maí 1997: „Árekstrar
vegna skipulags- og byggða-
þróunar hafa ítrekað komið
upp á yfirborðið og hefur fólk
mótmælt kröftuglega áform-
um sveitarfélaga um lagningu
vega og öðrum fram-
kvæmdum. Fyrir fáum dögum
var umferð stöðvuð um Miklu-
braut, því að íbúar þar og í
Hlíðum vildu mótmæla áform-
um borgaryfirvalda, sem talin
voru ófullnægjandi, um að
færa umferð í stokk undir
Miklubraut til að draga úr
mengun. Íbúarnir vilja að
stokkurinn nái lengra í austur.
Í febrúar mótmæltu íbúar við
Reykjanesbraut tvöföldun
hennar fyrir Setbergslandi og
töldu að breyttar forsendur
rýrðu verðmæti íbúða þeirra.
Í upphafi árs 1996 urðu hávær
mótmæli vegna nýs skipulags
í Garðabæ vegna vegar út
Álftanes og tengivegar frá
Arnarnesvogi.“
Úr gömlum l e iðurum
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FJÖLSKYLDUR OG FÍKNIEFNI
Fjölskyldan er lykilatriði í bar-áttunni gegn fíkniefnum, ekkiáróður og predikanir. Þetta
má ráða af niðurstöðum evrópskrar
rannsóknar í forvörnum, sem voru
kynntar á Bessastöðum í fyrradag.
Rannsóknin nefnist Æska í Evrópu –
áætlun um forvarnir gegn vímuefn-
um. Reykjavík var borin saman við
níu borgir í Evrópu og kom í ljós að
neysla hér er minni en í hinum borg-
unum. Rannsóknin er hluti af verk-
efni, sem þessar borgir taka þátt í og
snýst um að draga úr neyslu fíkniefna
meðal unglinga. „Við ákváðum fyrir
nokkrum árum að ýta úr vör því metn-
aðarfulla markmiði að tengja saman
borgir í Evrópu í nýju forvarnar-
starfi,“ sagði Ólafur Ragnar Gríms-
son forseti á kynningarfundinum.
Fylgst hefur verið með þróun vímu-
efnaneyslu unglinga á Íslandi á und-
anförnum tíu árum. Kemur fram að
meðal unglinga í 10. bekk grunnskóla
hefur drykkja áfengis, reykingar og
hassneysla dregist saman um helming
á þessum tíma.
„Okkar þróun er ánægjuleg,“ sagði
Inga Dóra Sigfúsdóttir, fræðimaður
við Háskólann í Reykjavík, þegar hún
kynnti niðurstöður forvarnarverkefn-
isins. „Unglingar og foreldrar eru
greinilega farnir að eyða meiri tíma
saman. Foreldrar hafa nánari gætur á
því hvar unglingarnir þeirra eru og
með hverjum. Neyslan hefur dregist
saman svo um munar. Í samstarfs-
borgum okkar í Evrópu ætlum við nú
að leitast við að ná sama árangri þar
og við höfum náð hér á undanförnum
árum.“
Skaðsemi vímuefna þarf ekki að tí-
unda og því yngri sem börn hefja
neyslu þeirra, þeim mun meiri er
skaðinn. Afleiðingar af neyslu vímu-
efna geta verið banvænar og það þarf
engum blöðum að fletta um ömurleika
þess að verða vímuefnum að bráð –
bæði fyrir fíklana og aðstandendur
þeirra. Hryllilegast er þegar óharðn-
aðir unglingar verða eitrinu að bráð.
Í forvarnarkönnuninni er vitnað til
unglinga og þurfa ummæli þeirra ekki
að koma á óvart. Þrjár tilvitnanir, sem
birtust í Morgunblaðinu í gær, segja
sína sögu: „Ekki endalausar ræður,
heldur venjuleg samtöl,“ segir einn
unglingur um samskiptin við foreldra.
„Kaupa minni íbúð, þá þurfa foreldrar
ekki að vinna eins mikið og allir eru í
meira návígi og meira saman,“ segir
annar. „Vinna minna og tala meira við
börnin sín,“ segir sá þriðji. Hér er
komið að kjarna málsins. Neysla ung-
linga á vímuefnum er ekki einangrað-
ur vandi. Hann er ein birtingarmynd
íslensks samfélags þar sem þrotlaus
sókn eftir gæðum verður lítils virði ef
enginn tími er til að njóta þeirra.
Margir mættu hægja á sér í lífsgæða-
kapphlaupinu og kæmust þá ef til vill
að þeirri óvæntu niðurstöðu að þannig
fengjust meiri lífsgæði, að minna er
meira. Það er auðvelt að vera svo önn-
um kafinn að tengslin slitna við nán-
asta umhverfi, en það er betra að
ranka við sér á meðan allt leikur í
lyndi heldur en þegar það er um sein-
an.
Það getur verið hægara sagt en
gert fyrir marga að draga úr vinnu.
Mikil vinna er ekki uppátæki starfs-
manna, hún er einnig hluti af vinnu-
menningu og fylgir kröfum fyrirtækja
og atvinnurekenda. Atvinnulífið
stendur ekki fyrir utan samfélagið,
heldur er hluti af því. Ástandið í sam-
félaginu hefur áhrif á fyrirtæki. Heil-
brigðara samfélag er allra hagur.
Á Íslandi eiga að vera forsendur til
að hlúa að fjölskyldunni. Nú er komin
upp aukin krafa um að íþróttaæfingar
barna og tónlistarnám fari fram á
hefðbundnum vinnutíma þannig að
þegar vinnu foreldranna lýkur hafi
fjölskyldan tíma til að vera saman í
stað þess að vera á þönum með börnin
í aftursætinu milli íþróttafélaga og
tónlistarskóla. Þeirri kröfu þarf að
fylgja eftir. Unglingar vilja náið fjöl-
skyldulíf. Foreldrar vilja það líka. Þar
er besta forvörnin gegn fíkniefnum.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Í
dag eru liðin 100 ár frá því, að Klepps-
spítali var stofnaður. Sá dagur markaði
tímamót í meðferð geðsjúkra á Íslandi.
Þessi saga er rifjuð upp í stórum drátt-
um í Morgunblaðinu í dag. Þar er m.a.
vitnað til orða Þorgríms Johnsens hér-
aðslæknis frá árinu 1871, þar sem hann lýsir með-
ferð geðsjúkra seint á 19. öldinni og segir:
„...hafa menn neyðst til þess að grípa til þeirra
villimannlegu aðgerða að loka sjúklingana inni í
þröngum kössum með litlu opi fyrir framan andlit-
ið. Þessir kassar eru síðan settir í eitthvert útihús
til þess að sjúklingarnir trufli ekki ró annarra.“
Langt fram eftir 20. öldinni var fólk hrætt við
Klepp. Margir þorðu ekki að fara þangað og það
þóttu jafnvel tíðindi að þekkja einhvern, sem
þangað hafði komið. Þekkingarleysið á því, sem
þar fór fram skapaði ótta og jafnframt fordóma
gagnvart þeim sjúklingum, sem þar voru.
Ef einhver vildi ná sér niðri á öðrum var sagt, að
hann væri „Klepptækur“. Þetta var á þeim árum,
þegar þroskaheft fólk var kallað „fávitar“ og til
voru stofnanir, sem í daglegu tali voru kallaðar
„fávitahæli“. Eða þá að þetta fólk var kallað „aum-
ingjar“. Það eru innan við 50 ár síðan þessi orða-
notkun var í fullum gangi hér á Íslandi og segir
mikla sögu.
Tómas Helgason, fyrrum yfirlæknir á Kleppi,
sem ólst þar upp sem barn, segir skemmtilega
sögu í Morgunblaðinu í dag, sem er alger and-
stæða þeirrar upplifunar almennings, sem hér hef-
ur verið lýst. Í frásögn af samtali við hann segir:
„Tómas rifjar upp, að í eitt skipti, þegar hann
var drengur var hringt á Klepp vegna „ógnvekj-
andi“ hegðunar manns, sem var á gangi í Klepps-
holtinu. „Pabbi dreif sig upp í bíl til að sækja
manninn, sem hann vissi að var sjúklingur á spít-
alanum og tók mig með sér, ætli ég hafi ekki verið
svona tíu ára. Þegar við fundum manninn fór ég út
úr bílnum til að sækja hann. Varð hann ákaflega
glaður að sjá mig. Vitaskuld stóð almenningi engin
ógn af þessum manni, þó hegðun hans hafi kannski
verið svolítið óvenjuleg. Vegfarendur hafa örugg-
lega rekið upp stór augu að sjá barn stíga út úr
bílnum og ná í manninn.““
Þessi litla saga Tómasar Helgasonar segir í
raun og veru allt, sem segja þarf um ranghug-
myndir almennings á þeim tíma og veruleika
hinna geðsjúku. Það eru ekki bara geðsjúkir, sem
þjást af ranghugmyndum.
Í frásögn Morgunblaðsins í dag af fyrstu ár-
unum á Kleppsspítala vekur fernt athygli. Í fyrsta
lagi segir:
„Spítalanum var valinn staður á afskekktri jörð
í Reykjavík, Kleppi, en á þessum tíma var talið
æskilegt að búa geðsjúkum rólegt og fallegt heim-
ili utan alfaraleiðar.“
Í öðru lagi segir, að Þórður Sveinsson, fyrsti yf-
irlæknir Kleppsspítala, hafi rekið stórt bú á Kleppi
og hafi þótt góður búmaður og orðrétt:
„Þórður leit svo á, líkt og venjan var á þessum
tíma, að hollt væri fyrir sjúklingana að vinna að
bústörfum enda komu þeir að langmestu leyti úr
sveitum landsins. Á vetrum voru konurnar í ullar-
og tóvinnu og karlarnir skáru tóbak og fleira.“
Í þriðja lagi er fjallað um vatnslækningar Þórð-
ar Sveinssonar og um þær er haft eftir Óttari Guð-
mundssyni, lækni:
„Það var viðtekin trú manna um allan heim, að
þetta væri góð aðferð til að kljást við geðveiki.
Kalda baðið var notað til að gera fólki bilt við og
róa það þannig niður en heita baðið var notað til að
draga alla orku úr jafnvel hraustustu skrokkum.“
Og í fjórða lagi vekur afstaða Þórðar Sveins-
sonar til lyfja athygli en um það segir í Morg-
unblaðinu í dag:
„Róandi lyf voru líka komin fram á sjónarsviðið
en Þórður hafði, að sögn Óttars, litla trú á þeim og
notaði þau ekki, nema helzt magnyl.“
Nú er varasamt að leggja mælikvarða nútímans
á lækningaaðferðir fyrri tíma. Engu að síður er
það svo, að til eru þeir á okkar tímum, sem með
sterkum rökum geta sett fram þá skoðun, að það
sé gott fyrir fólk, sem á við geðræn vandamál að
stríða að dveljast um skeið á rólegum og fallegum
stað, fjarri ys og þys stórborga samtímans. Þessi
skoðun fólks fyrir 100 árum þarf því ekki að vera
svo fráleit í dag.
Lýsingar á þeim búskaparstörfum, sem Þórður
Sveinsson taldi gott fyrir geðsjúka að stunda vekja
spurningar um það, hvort þar sé ekki komin að
hluta til iðjuþjálfun samtímans, þótt í öðru formi
hafi verið.
Alkunna er, að böð hafa róandi áhrif á fólk og af-
staða Þórðar Sveinssonar til lyfja, sem þá voru að
koma fram, minnir á þær umræður, sem staðið
hafa yfir undanfarin ár um lyfjanotkun, þar sem
mjög mismunandi skoðanir hafa verið uppi.
Má ekki segja með nokkrum rökum, eins og hér
hefur verið sýnt fram á, að Þórður Sveinsson hafi
verið nútímamaður á sínum tíma?
Frá fortíð til nútíðar
F
eðgarnir Helgi Tómasson og Tómas
Helgason höfðu mest áhrif á mót-
un meðferðar geðsjúkra í tæpa
hálfa öld. Það er athyglisvert að
lesa lýsingu Óttars Guðmundsson-
ar læknis – sem er að skrifa bók
um Klepp – á þeirra tíma hér í Morgunblaðinu í
dag.
Óttar segir:
„Helgi er frumkvöðull nútímageðlækninga í
landinu. Hann kom með lyfjameðferð af ýmsu tagi
að utan og í hans tíð var Nýi-Kleppur mjög lyfja-
miðaður spítali...“
Og síðan:
„Rafrotið eða raflostið ruddi sér til rúms í geð-
lækningum á árunum eftir seinna stríð og varð á
skömmum tíma ein mest notaða aðferðin í Banda-
ríkjunum og Evrópu. Helgi tók á hinn bóginn ein-
dregna afstöðu gegn raflostinu, taldi meðferðina
hættulega og var henni ekki beitt í hans tíð á
Kleppi. Í kjölfarið kom upp undarleg staða í geð-
lækningum á Íslandi en flestir aðrir geðlæknar
voru hlynntir raflostinu. Sú aðferð var þar af leið-
andi stunduð víða um bæ, á elliheimilinu Grund,
Farsóttarsjúkrahúsinu og Hvítabandinu. En ekki
á Kleppi.
Þetta kemur vel fram í héraðsskýrslum frá
þessum tíma en þá skrifa læknar að sjúklingar séu
t.d. sendir í raflost á elliheimilinu Grund, þar sem
ekki sé hægt að koma þeim inn á Klepp. Þarna
voru skýrar línur dregnar og um þetta deilt. Þær
deilur náðu inn á síður dagblaðanna og var m.a.
talað um „ófremdarástand“ vegna þvermóðsku yf-
irlæknisins á Kleppi,“ segir Óttar.“
Nú var sem sagt komin ný kynslóð geðlækna,
sem augljóslega hefur gert lítið úr andstöðu Helga
Tómassonar við raflostum með sama hætti og
Þórður Sveinsson hefur orðið að þola það að lítið
hefur verið gert úr hans lækningaaðferðum, þegar
Helgi kynnti lyfjameðferðina til sögunnar.
En með sama hætti og bent var á hér að framan
varðandi Þórð Sveinsson má færa rök að því í ljósi
umræðna samtímans, að Helgi Tómasson hafi haft
mjög nútímalega afstöðu til raflosta. Sú lækninga-
aðferð hefur alla tíð verið mjög umdeild en ef
nokkuð er má segja, að andstaða við hana, ekki sízt
úti í heimi, hafi vaxið á seinni árum.
Tómas Helgason hafði sömu afstöðu til raflosta
og faðir hans og í umfjöllun Morgunblaðsins í dag
um 100 ára afmæli Kleppsspítalans segir m.a.:
„Tómas var andsnúinn raflækningum eins og
faðir hans. Fyrir vikið voru raflækningar ekki
stundaðar á Kleppi fyrr en á áttunda áratugnum.
Þá heimilaði Tómas læknum á spítalanum að nota
þá aðferð á eigin ábyrgð. „Það var ekki auðveld
ákvörðun en kollegar mínir sóttu þetta fast og ég
bar virðingu fyrir þeirra sýn á starfið. Þess vegna
gaf ég þeim þetta leyfi“, segir Tómas. Raflosti
beitti hann aldrei sjálfur.
Hann segir andúð þeirra feðga fyrst og fremst
hafa byggzt á því að þeim þótti aðferðin ómann-
úðleg. „Raflostið var hálfgerð hrossalækning.
Hleypt var straumi gegnum heilann á fólki, sem
olli krampa. Það bar á minnistruflunum fyrst á eft-
ir og í sumum tilvikum urðu varanlegar breyting-
ar.“
Þessar deilur fyrri tíðar um raflostin eru merki-
legar í ljósi þess, sem síðan hefur gerzt. Til eru
þeir sjúklingar, sem gengizt hafa undir meðferð
með raflostum, sem telja, að þeir bíði þess aldrei
bætur og gagnrýnendur nútímans á þessa aðferð
nota mjög stór orð um áhrif hennar og afleiðingar.
Staðreynd er að raflostin hafa stundum undra-
verð áhrif til skemmri tíma en meiri spurning er
hver áhrif þeirra eru til lengri tíma og kannski
liggur einfaldlega ekki fyrir vitneskja um það, þótt
rannsóknir hafi ekki sýnt fram á heilaskemmdir af
þeirra völdum.
Millispil á Borgarspítala
A
fskiptum fjölskyldu Þórðar Sveins-
sonar af geðheilbrigðismálum á Ís-
landi lauk ekki með fráfalli hans. Á
sjöunda áratugnum var sonur
hans, Úlfar Þórðarson, augnlækn-
ir, borgarfulltrúi í Reykjavík.
Hann hafði þá mikil áhrif á ákvarðanir borgarinn-
ar í heilbrigðismálum og átti mikinn þátt í að opin
geðdeild var sett upp á Borgarspítalanum. Hann
átti líka mikinn þátt í að fá Karl Strand lækni heim
frá London til þess að veita þeirri geðdeild for-
stöðu.
Þetta var í fyrsta sinn, sem geðdeild var sett
upp í húsakynnum almenns spítala og opin að auki,
þótt aukin varzla hafi að vísu verið tekin upp við
dyrnar inn á geðdeildina, þegar frá leið.
Saga geðlækninga á Íslandi verður ekki skrifuð
Laugardagur 26. maí
Reykjavíkur