Morgunblaðið - 19.10.2008, Síða 4

4 FréttirVIKUSPEGILL
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 2008
Conservancy-samtökunum bendir á. „Í þeim að-
stæðum þar sem lifibrauði fólks er beinlínis
ógnað þá er það vissulega ágengara í eyðingu
skóga og ofveiði.“ Það er því kannski full ástæða
til að vera vakandi fyrir því hver þróunin á eftir
að verða hér heima.
Ólafur Þ. Harðarson, prófessor við fé-
lagsvísindasvið Háskóla Íslands, segir mál
vissulega geta þróast þannig. Sé mark takandi á
kenningum og mælingum bandaríska fræði-
mannsins Ronalds F. Ingleharts. „Samkvæmt
þeim hafa breytingar á grunngildum samfélags-
ins verið að eiga sér stað í lýðræðislegum sam-
Þau réttindi sem við tökum fyrir sjálfsagðan hlut í dag þóttu ekki jafn sjálfsögð á síðustu
öld. „Atvinnuleysisbætur voru ekki teknar upp fyrr en 1936, í kjölfar kreppunnar, þannig
að fólk hafði í sjálfu sér ósköp lítil réttindi,“ segir Guðmundur Hálfdanarson, prófessor í
sagnfræði við Háskóla Íslands. „Verkalýðsfélögin voru orðin mjög virk, en það var ekki
fyrr en í kreppunni sem þau fengu fullan samningsrétt.“
Miklar breytingar hafa því orðið á samfélaginu og réttindastaða manna er önnur.
Magnús M. Norðdal, deildarstjóri lögfræðideildar ASÍ, telur Íslendinga vel meðvitaða
um rétt sinn. „Það er e.t.v. full ástæða til að vera vakandi, en ég er ekki viss um að það sé
mikil ástæða til að vera óttasleginn,“ segir hann og kveður erfitt að brjóta á Íslending-
um. „Okkar kerfi er þannig upp byggt að laun hækka hratt þegar uppgangur er í sam-
félaginu og lækka líka hratt þegar illa gengur, en fara þó aldrei niður fyrir það sem kjara-
samningar ákveða.“ Laun kunni þannig að lækka og e.t.v. dragi úr föstum
yfirvinnugreiðslum.
Magnús á heldur ekki von á að vegið verði að erlendu verkafólki umfram það sem verið
hefur. „Stéttarfélög og almenningur eru sér mjög meðvitandi um að slíkt eigi ekki að líð-
ast því að við vitum svo vel að ef þetta líðst gegn einhverjum hópum í samfélaginu þá
gjöldum við öll fyrir.“
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Þ
að má með sanni segja að ís-
lenskt samfélag hafi snúist á hvolf
á sl. vikum. Stóru bankarnir
Glitnir, Landsbankinn og
Kaupþing allir fallnir,
skuldirnar háar og óvíst ná-
kvæmlega hver áhrifin eiga
eftir að verða fyrir þjóð-
arbúið, fyrirtækin í
landinu og fólkið. Ein-
staklinga sem margir
hverjir óttast um störf
sín eða hafa þegar misst
vinnuna, ævisparnaðinn nú
eða mögulega húsið, bílinn eða
hlutabréfasafnið.
Efnahagsmálin eru það sem allt snýst
um þessa dagana, efnahagsmál og hvernig
leysa megi úr þeim vanda sem upp er kominn.
Rætt er um sjávarútveginn, ferðaþjónustu og
orkufrekan iðnað, sem álverin koma að sjálf-
sögðu inn í. Þannig hefur möguleg stækkun ál-
versins í Straumsvík komið til tals og eins hvort
ekki megi fara framhjá lögum til að flýta fyrir
framkvæmdum við álver á Bakka. Umhverf-
irsráðherra neitaði slíku alfarið en ekki eru allir
á sama máli og skyndilega eru mótmæla-
raddirnar gegn stóriðju ekki svo háværar. Er
umhverfisvernd kannski málaflokkur sem við
höfum ekki efni á nema þegar vel árar?
Víða erlendis hafa menn áhyggjur af þeim
áhrifum sem fjármálakreppan kunni að hafa á
baráttuna fyrir umhverfisvernd. Þótt leiðtogar
ríkja ESB hafi samþykkt á fimmtudag að láta
efnahagsvandann ekki stöðva loftslagsáætlun
Evrópusambandsins höfðu vikurnar á undan
heyrst raddir um annað. Kostnaðurinn því
fylgjandi að minnka útblástur koltvísýrings um
20% fyrir 2020 væri einfaldlega of hár.
Neðst á forgangslistann?
Sérfræðingar á þingi alþjóðanáttúruverndar-
samtakanna International Union for Conserva-
tion of Nature, sem haldið var í Barcelona fyrir
skemmstu, létu sömuleiðis í ljós áhyggjur af því
að áhrifa alvarlegrar fjármálakreppu í Banda-
ríkjunum myndi gæta víða um heim og um-
hverfismál í kjölfarið lenda neðst á forgangs-
lista ríkisstjórna næstu árin. „Ríkisstjórnir
kunna þannig í auknum mæli að reiða sig á
einkaiðnaðinn – námuvinnslu og olíu og gas til
að auka nýtingu auðlinda til að bæta tekju-
stofna,“ hefur National Geographic eftir Alej-
andro Nadal sem fer fyrir þjóðhagfræði- og um-
hverfisvinnuhópi IUCN.
Rögnvaldur Sæmundsson, forstöðumaður
rannsóknamiðstöðvar Háskólans í Reykjavík í
nýsköpunar- og frumkvöðlafræðum, sem dvelur
í Bandaríkjunum þessa mánuðina, segir mikla
áherslu lagða á umhverfismál þar í landi í að-
draganda forsetakosninganna þrátt fyrir
kreppuna. „Það er alveg ljóst að á næstunni
munu stjórnvöld þurfa að örva atvinnulífið á
einhvern hátt og þá þykir mér líklegt að reynt
verði að láta þá örvun fara saman við minnkun
útblásturs og aukið sjálfstæði í orkumálum.“
Sumum finnst slíkt hins vegar vera munaður
eins og Greg Fishbein hjá bandarísku Nature
félögum á Vesturlöndum undanfarin ár. Þessar
breytingar felast aðallega í því að efnishyggju-
viðhorf hafi látið undan síga fyrir hinum svoköll-
uðu póst-módern-gildum, þar
sem meiri áhersla er á um-
hverfisvernd, manneskjuleg
samskipti og umburðarlyndi
t.d. gagnvart minni-
hlutahópum.“
Ekki er hins vegar verið
að hafna efnislegum gildum
eða umfangsmikilli neyslu
með þessu móti, heldur séu
þessi samfélög einfaldlega orðin svo efnalega
vel megandi að menn hafi talið að þeir gætu
gengið að grunngæðunum vísum. Þeir hefðu því
efni á að setja málaflokka á borð við umhverfi
og lýðræði í fyrsta sæti.
„Í skrifum sínum spáir Inglehart því hins
vegar líka að ef harðnar á dalnum efnalega, þá
megi vel búast við því að efnalegu gildin
fái aftur meiri gildi. Þannig að sam-
kvæmt þessum kenningum má al-
veg búast við að bakslag geti
komið, til dæmis í um-
hverfismálin sem hafa
notið vaxandi fylgis á Ís-
landi síðustu árin.“
Guðmundur Hálfdán-
arson, prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands, segir um-
hverfismálin hafa verið lítið á
dagskrá í fyrri þrenginum þjóð-
arinnar. „Það var þó rætt um að
virkja Gullfoss á árunum í kringum
fyrri heimsstyrjöld og mættu þær hug-
myndir sterkum andmælum eins og
kunnugt er. Þessi virkjunaráform urðu
hins vegar ekki að veruleika þar sem
fjármagn fékkst ekki.“
Það sé hins vegar fyrirsjáanlegt að nú sé
strax farið að reyna á umhverfismálin. „Um-
hverfismálin stjórnast oft af almennri stöðu
efnahagsmála því að það sem fólk hugsar yf-
irleitt fyrst um er afkoman, sem er í sjálfu sér
eðlileg mannleg viðbrögð.“
Hagsmunum verði borgið til framtíðar
Umhverfismálin ættu hins vegar ekki að
víkja að mati Rögnvalds. „Það er hvorki efna-
hagslega né siðferðislega skynsamlegt að henda
þeim gildum sem snúa að umhverfisvernd, lýð-
ræði, jafnrétti eða aukinni menntun fyrir róða
þó að herði að,“ segir hann. „Þetta eru allt sjón-
armið sem snúa að hagsmunum okkar til lengri
tíma og að þeim sé vel borgið í framtíðinni. Þau
eru líka mikilvæg til þess að byggja upp sam-
félag sem fólk vill ala börnin sín upp í. Með öðr-
um orðum, þau eru mikilvæg til þess að halda
öflugri byggð í landinu til lengri tíma.“
Rögnvaldur nefnir Finna sem dæmi um þjóð
sem hafi unnið vel úr sínum efnahagsvanda.
„Þeir gátu brugðist við með skammtímalausn-
um, t.d. með því að ganga á skóglendið. Þess í
stað leituðu þeir langtímalausna og styrktu
menntakerfið sem hefur skilað sér margfalt til
baka.“
Hann bendir á að samfélagið hafi breyst og
við getum ekki treyst á gamlar lausnir.
„Í dag felst lausnin ekki í því að taka alla
krakka úr skóla og láta þá vinna í fiski eins og
hefði kannski þótt eðlilegt fyrir 50-100 árum.
Núna er sú lausn ekki uppi á borðinu en við er-
um samt ennþá að tala um lausnir sem felast í
því að ganga á náttúruna og umhverfið,“ segir
Rögnvaldur, sem telur það einungis tímaspurs-
mál hvenær slík viðhorf breytist.
Og þótt aðstæður á Íslandi séu e.t.v. um
margt ólíkar því sem gerist í Evrópu, t.d. með
tilliti til góðs aðgengis að orkugjöfum, verðum
við líkt og aðrar þjóðir heims samt að laga okk-
ur að breyttum aðstæðum. „Kostnaður við að
draga úr losun gróðurhúsalofttegunda heldur
einungis áfram að aukast ef ekki er tekið á mál-
unum,“ segir Halldór Þorgeirsson, for-
stöðumaður hjá skrifstofu loftslagssamnings
Sameinuðu þjóðanna. „Endurnýjanlegir orku-
gjafar og hrein orka eru hins vegar lykillinn að
því að takast á við loftslagsbreytingar og um
leið mjög hagkvæmur fjár-
festingarkostur.“
 Fjármálakreppan kann að hafa áhrif
á baráttuna fyrir umhverfisvernd
Halda grænu gildin í kreppunni?
 Sum ríki ESB telja loftslagsáætlun
sambandsins of kostnaðarsama
 Rætt er um hvort hægt sé að flýta
framkvæmdum við álverið á Bakka
„Þetta ástand vekur okkur til umhugsunar
um hin æðri gildi og hver hin raunverulegu
og varanlegu verðmæti eru,“ segir Oddný
Mjöll Arnardóttir, prófessor við lagadeild
Háskólans í Reykjavík. Allt í einu verða rétt-
indi á borð við mannréttindi og félagsmála-
rétt aftur það sem máli skiptir. Auðvelt er
að gleyma þessum áherslum þegar vel geng-
ur, „en þegar að sverfur þá fáum við að
reyna á eigin skinni hversu mikilvægar þær
eru.“ Hún segir alltaf vissa hættu við að-
stæður eins og þær sem nú hafa skapast að
menn gleymi þeim grundvallargildum sem
bæði íslenska ríkið og alþjóðasamfélagið
hafa sæst á að séu ófrávíkjanleg. Mannrétt-
indi og grunnreglur réttarríkisins séu gildi
sem ekki eigi undan að láta.
„Það má breyta réttindum fólks með lög-
um á ýmsan hátt,“ segir Oddný. „Og við að-
stæður eins og þær sem eru uppi í þjóð-
félaginu nú hafa stjórnvöld vissulega meira
svigrúm en ella til að grípa til aðgerða.
Svigrúmið er þó ekki ótakmarkað.“
Þó að fullur skilningur ríki á þeirri pressu
sem neyðarlögin voru sett undir og að ríkir
almannahagsmunir liggi að baki segir hún
lögin engu að síður skapa óvissuástand.
Ríkisvaldinu séu með þeim sett mjög lítil
takmörk. „Neyðarlögin
kveða efnislega mjög lítið
á um leikreglurnar sem
gerir réttarstöðuna alltof
óljósa. Lögin um það hvað
á að gera, hvað má gera
og hvaða leikreglum á að
fylgja eru einfaldlega ekki
nógu skýr, sem er ekki
gott því að hér erum við
að tala um grundvall-
arreglur réttarríkisins sem
hvorki má né á að víkja
frá.“
Meðvitandi um rétt sinn
Mannréttindi ófrávíkjanleg