Náttúrufræðingurinn - 1987, Blaðsíða 20

Sæmundar Hólm (1784) er svæðið
austan við Dalbæjarstapa nefnt Skaft-
áreyrar (Sbr. Jón Jónsson 1983, bls.
151). í vatnavöxtum fer enn mikið
vatn í Rás og brýtur land.
NÝKOMI
Landnáma segir að Ketill fíflski
„nam land milli Geirlandsár og Fjaðrár
fyrir ofan Nýkoma“ (Einar Ól. Sveins-
son 1948). Þorvaldur Thoroddsen
(1894) segir að það sem Landnáma
nefnir svo sé kvísl úr Skaftá. Það virð-
ist vera Jón Sigurðsson (1857—76, bls.
198, athugas.) sem fyrst kemur fram
með þá hugmynd að um hraun sé að
ræða. Ekki er vitað til að hann hafi
verið staðkunnugur austur þar og
heimild hans ókunn. Nokkuð almenn
er sú skoðun þar um sveitir að skýring
Thoroddsens sé hin rétta. Hins vegar
verður ekki með öllu auðvelt að koma
því heim og saman að hraun hafi runn-
ið laust fyrir miðja 10. öld og að jafn-
framt hafi Skaftá tekið að renna með-
fram því austan við Dalbæjarstapa.
Vitað er að Skaftá rann úti á hrauninu
þar vestur af og gerir svo enn frá Hell-
isnesi að Dalbæjarstapa, en ekki milli
hrauns og hlíða eins og nú. Um forna
farvegi Skaftár hef ég fjallað all ítar-
lega áður (Jón Jónsson 1958a, 1958b
og 1983) og er ekki ástæða til að
endurtaka það hér.
GRÍMSTANGI
Austan við Hæðarlæk liggur Land-
brotsvegur um dálitla hæð, sem
Grímstangi heitir. Klettar og
hraunnibbur standa þar enn upp úr
jarðvegi. í sambandi við lagfæringar á
veginum 1984 var jarðvegur fjar-
lægður úr vegarstæðinu, að heita mátti
niður á fast, en það undirlag er að
sjálfsögðu Landbrotshraun. Þarna
gafst tækifæri til að grafa dýpra án
verulegrar fyrirhafnar. Við það kom í
ljós það, sem sýnt er á meðfylgjandi
teikningu (11. mynd). Um 2 m breið
sprunga er þarna í hrauninu, en það er
einkennandi fyrir þessa svo nefndu
Hálsa í Landbroti að þeir eru rifnir að
endilöngu og bergið í þeim nær alltaf
þétt og gjall kemur vart fyrir. Dæmi
um þetta er Baðstofunef norður af
Nýjabæ, Norðurháls hjá Hátúnum
o. fl. Sprungan í Grímstanga er fyllt
moldarjarðvegi og í honum koma fyrir
öskulögin tvö, sem aldursákvörðuð
hafa verið. Þarna eru þau með 32 cm
millibili og fullkomlega regluleg. Ekki
gróf ég nema lítið eitt niður fyrir neðra
lagið, enda var mér þá ekki kunnugt
um tvö, ljós öskulög, sem neðar eru í
jarðvegi víða á þessum slóðum, sbr.
síðar. Þarna er því fengin enn ein
sönnun fyrir háum aldri hraunsins.
Mikið áfok er þarna ofar í sniðinu og
því illt að greina öskulög á nokkru bili,
en lagið frá gosinu í Öræfajökli 1362 er
mjög greinilegt og um 1 cm þykkt og
eins er gráa lagið lítið eitt neðar. Ör-
æfajökulslagið er þarna hátt í 3 m ofan
við hraunið. Þessi tvö öskulög fylgjast
að um héraðið allt og eru því þýðingar-
mikil einkennislög í jarðvegi á þessum
slóðum.
HVAÐAN ER LANDBROTS-
HRAUN KOMIÐ?
Ég tel að nú hafi með ljósum rökum
verið sýnt fram á tvennt í þessu spurs-
máli, nefnilega: Að Landbrotshraun
getur ómögulega hafa runnið á sögu-
legum tíma, og að það getur ekki verið
sama hraun sem síðast rann austur úr
Eldgjá.
14