Náttúrufræðingurinn - 1987, Qupperneq 55

1) Öll eldstöðvakerfi hér á landi
hafa hlutbráðnar kvikuþrær á 8-10
km dýpi. Meðalkvikuinnihald þróar er
áætlað 25%, en efsti hluti flestra er
albráðinn. Þverskurðarflatarmál þróar
er talið svipað flatarmáli þess eld-
stöðvakerfis sem hún veitir kviku til,
en mesta þykkt þróar er 14 km.
2) Sum eldstöðvakerfi, einkum þau
sem hafa vel þróaða megineldstöð,
hafa að auki grunnstætt kvikuhóf sem
staðsett er í skorpunni. Slík hóf eru
yfirleitt albráðin, eru á 1—3 km dýpi
og hafa rúmmál á bilinu 20—200 km3.
Þau eru ýmist linsulaga, kúlulaga eða
sívalningslaga, og mörg virðast fá á sig
síðast nefndu lögunina með tímanum.
3) Kvikuþrær eru taldar myndast á
þeim svæðum undir skorpunni þar sem
hún er veik og þunn, miðað vð skorp-
una í næsta nágrenni, en þar eru gliðn-
unarhreyfingar jafnframt tíðastar.
Kvika í möttli leitar inn undir þessi
svæði og safnast þar fyrir.
4) Kvikuhólf eru talin myndast
þannig að gangar byggi upp tíma-
bundna lárétta þrýstispennu sem leiði
til myndunar laggangs (sillu), sem síð-
an þróist yfir í kvikuhólf. Eitt skilyrði
þess að laggangur þenjist út og þróist í
kvikuhólf er að honum berist kvika
nægilega ört og í nægilegu magni til að
hann storkni ekki. Myndun kviku-
hólfa, og þar með megineldstöðva,
virðist hafa verið auðveldari á síðari
hluta ísaldar en á tertíer, og kann skýr-
ingin að liggja í því að set- og móbergs-
lög ísaldar, þegar þau hafa grafist í
gosbeltunum, auðveldi myndun hárrar
láréttrar þrýstispennu og þar með
myndun kvikuhólfa.
5) Færð eru rök að því að rúmmál
gangs og gosefna í hverju gosi sé að
meðaltali um 0,02% af heildarrúm-
máli þróar en 0,05% af heildarrúm-
máli hólfs. Út frá metnu rúmmáli
hólfa felur þetta í sér að mesta magn
gos- og gangefna í einstöku gosi úr
hólfi, að því gefnu að hólfið fái ekki
teljandi magn af kviku neðan úr þró
meðan á gosi stendur, er undir 0,25
km3 og venjulega undir 0,1 km3.
6) Bent er á að mörg söguleg gos,
sem venjulega hafa verið talin sem eitt
gos, kunni að hafa verið goshrina sem
samanstóð af mörgum gosum. Kviku-
hólf ná að hlaða sig milli gosa í slíkri
hrinu og metið rúmmál sögulegra gosa
er því ekki nothæfur mælikvarði á
rúmmál hólfa eða þróa sem gáfu þau
af sér. Komist er að þeirri niðurstöðu
að dæmigerð söguleg gos, samkvæmt
þessari nýju skilgreiningu á gosi, geti
verið ættuð úr grunnstæðum kviku-
hólfum.
ÞAKKIR
Ég þakka Vísindasjóði fyrir styrki til
rannsókna á innskotum og kvikuhólf-
um og Páli Einarssyni og Guðrúnu
Larsen fyrir yfirlestur og gagnlegar
ábendingar.
HEIMILDIR
Ágúst Guðmundsson. 1984. Tectonic aspects of
dykes in northwestern Iceland. - Jökull 34-
81-96.
Ágúst Guðmundsson. 1986a. Formation of crus-
tal magma chambers in Iceland. - Geology
14: 164-166.
Ágúst Guðmundsson. 1986b. Mechanical
aspects of postglacial volcanism and tecto-
nics of the Reykjanes Peninsula, southwest
Iceland. - J. Geophys. Res. 91: 12711-
12721.
Ágúst Guðmundsson. 1987. Formation and
mechanics of magma reservoirs in Iceland.
- Geophys. J. R. astr. Soc. (í prentun).
49