Náttúrufræðingurinn - 1934, Blaðsíða 43

89
NÁTTÚRUFR-
inu, svo að það hitnar mjög reglulega eftir dýpinu. Það er kald-
ast (efst, rétt undir ísnum, eða 0°, og ef til vill 4° við botninn,
ef það er djúpt. Ishellan á yfirborðinu leiðir illa hita (um 30
sinnum ver en járn) og tefur fyrir kólnun vatnsins, og þeim mun
ver leiðir ísinn, sem hann þykknar, svo að þykknunin verður
örust fyrst, en síðan hægari og hægari. Ef dregur úr frostinu,
án þess þó að fara upp fyrir 0°, getur ísinn jafnvel farið að
þynnast aftur neðan frá: botnhiti vatnsins leiðist þá örar upp
undir ísinn, en loftkuldinn niður í gegnum íshelluna. Af þessu
er auðsætt, að í þíðum leysir ísa ekki einungis að ofan, heldur
einnig að neðan, þó að hægar fari.
Það, sem nú er sagt, á aðeins við um fersk stöðuvötn. í sjó
kemur ýmislegt fleira til greina(svo sem selta, hafstraumar o.
fl.), sem truflar nokkuð þessi einföldu lögmál og gerir þau flókn-
ari. Hér skal ekki farið út í það, en stuttlega minnzt á straum-
vötn, þ. e. ár og læki.
í ám og lækjum er vatnshitinn oftast jafn á öllu dýpi, því
að straumkastið hrærir svo upp í vatninu. Þó getur aðeins brugð-
ið út af þessu í allra lygnustu fljótum og síkjum eða stórum
hyljum (sjá síðar). En fyrst skulum við hugsa okkur venjulega
íslenzka fjallaá að hausti. Hún kólnar fremur fljótt, því að vatn-
ið hefir mikla snertingu við loftið, ekki sízt í fossum og hávöð-
um, þar sem það v,erður hvítfreyðandi af örsmáum loftbólum.
Kólnunin verður jafnör á öllu dýpi, því að vatnið hrærist svo
vendilega saman. Svo kemur að því, að vatnshitinn er orðinn
0° og ískrystallar taka að myndast, en ekki eingöngu á yfir-
borði. Vatnið við botninn er líka 0° og tilbúið að krystallast.
Krystallar myndast hvarvetna, allt frá yfirborði til botns, en
hversu ört, er komið undir frosthörkunni. Við hvern krystall, sem
myndast, losnar úr læðingi sá hinn sami hiti og fór til þess að
leysa upp, bræða, jafnstóran ískrystall síðastliðið vor, þegar ísa
leysti. Þessi hiti fer nú út í vatnið og tefur fyrir myndun næsta
krystalls.
Eins og fyr segir, hafa ískrystallarnir minni eðlisþyngd en
vatnið, fljóta því upp um leið og þeir verða til og mynda krap,
semskríður ofan á ánni undan straumi. Krapið strandar á grynn-
ingum við strendurnar og nemur staðar á lygnum vogum, frýs
þá fastara saman og myndar skarir, sem leggjast lengra og
lengra út á ána, eftir því sem meira krap frýs við þær.