Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 57

Sitt aí Iiverju
Þensla alheimsins.
Flestir munu kannast við það, að tónhæð fer eftir hraða hljóðgjaf-
ans í átt til eða frá eyranu; það má oft heyra er farartæki fer fram
hjá manni, að tónn snögglækkar. Þetta er í eðlisfræði kallað Doppler-
fyrirbrigðið. Á það einnig við um ljós og kemur þannig fram, að
bylgjulengdin eykst, eða ljósið verður rauðleitara, ef ljósgjafinn
færist með miklum hraða í átt frá auganu, en styttist ef stefna ljós-
gjafans er hin gagnstæða.
Færsla línanna í litrófum stjarnanna sýnir á þennan hátt, að þær
hafa mikinn hraða og getur hann numið tugum kílómetra á sek-
úndu.
Svona „lítill“ hraði á nú að vísu aðeins við um stjörnur í okkar
vetrarbraut, því að ef rannsakaðar eru aðrar vetrarbrautir er færsla
litrófslínanna svo mikil, að það jafngildir hraða, sem nemur allt
að tugum þúsunda kílómetra á sekúndu. En auk þess kemur í ljós
sú merkilega regla, sem kend er við Bandaríkjamanninn Flubble,
að hinar fjarlægu vetrarbrautir færast allar í átt frá okkur, og með
þeim mun meiri hraða, sem fjarlægðin er meiri. Þetta fyrirbrigði
er kallað þensla heimsins. Nýi sjónaukinn á Palomar fjalli, sem
hefur 5 m ljósop, hefur meðal annars það verkefni að prófa, hvort
reglan gildi fyrir enn fjarlægari stjörnuþokur (vetrarbrautir) en eldri
sjónaukar náðu til.
Nú er þess að geta, að alltaf hafa einhverjir efast um, að færsla
litrófslínanna í áttina að rauða enda litrófsins sé rétt túlkuð sem
Dopplerfyrirbrigði, þ. e. stafi af fráfararhraða, þegar um þessar
órafjarlægðir er að ræða. Ljósið frá þessum vetrarbrautum er búið að
vera 100—1000 milljón ár á leiðinni og sumir spyrja, hvort ekki
geti eitthvað hafa gerst á svo langri leið, sem valdi færslu línanna.
En svarið virðist alltaf verða neikvætt. Hugmynd eins og „þreyta"
ljóssins er að vísu ekki hrein fjarstæða, en harla ófullnægjandi.
Nú hefur nýlega tekist að renna styrkum stoðum undir Doppler-
4