Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 30

24
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
úr líknabelg er fyllt með salti eða sterkri sykurupplausn, bundið
vel fyrir og blaðran síðan látin á kaf í vatn, sést fljótlega, að saltið
eða sykurinn drekkur í sig vatn, svo að blaðran þrútnar og þenst
út. Alkunnugt er, að afskorin blóm sjúga í sig vatn og geta þess
vegna lifað alllengi í vatni. Bezt er að skera stöngul jurta sundur
með beittum hníf. Þá haldast viðaræðarnar opnar. Sé stöngullinn
skorinn eða klipptur með bitlausu verkfæri, er hætt við, að æð-
arnar stíflist og eigi erfitt með að drekka í sig vatn.
Samkvæmt gamalli eðlisfræðitilraun, átti aðeins að vera liægt að
sjúga vatn 10 metra; hærra ekki. Menn skildu þess vegna ekki vel,
hvernig vatn kemst jafnvel upp í hæstu trjátoppa. íslenzk tré munu
enn sem komið er naumast vera liærri en um 11 metra. í Dan-
mörku og víðar á Norðurlöndum geta ýmis tré orðið á liæð við
Landakotskirkju, og risafururnar í Bandaríkjunum verða jafnvel
yfir 100 metra á hæð. Gamla 10 metra kenningin stenzt ekki um
tré. Þau geta sogað vatn í meira en 100 metra hæð, ef sogkraftur-
inn er nógu mikill. Sogkraftur blaðanna er ótrúlega mikill;
trjálauf getur jafnvel sogað vatn með 30—40 loftþvngda afli. Hægt
er að mæla liraða vökvastraumsins í viðaræðunum með lituðum
vökvum, eða með því að liita stöngulhluta og mæla, hve fljótt
hitinn leiðist. í hveitiblöðum fer straumurinn með allt að 40
metra hraða á klukkustund; það er það hraðasta, sem enn er kunn-
ugt. Allt vatnsmagnið, sem flyzt frá rótinni upp stöngulinn, mæld-
ist hjá byggjurt nema einum lítra á tímabilinu frá 15. apríl til 1.
ágúst. Það verða 2500—3000 smálestir vatns í byggakri, sem er
1 hektari að stærð.
Viðaræðarnar eru flutningabrautir vatnsins og uppleystu salt-
anna frá jarðveginum. En hvernig kemst næringin inn í frumurnar
— úr viðaræðunum? Fíngerðustu greinar viðaræðanna mynda þétt
net í blöðunum, samt ekki eins þétt og háræðanet manna og dýra.
Og frumuveggirnir jafngilda sogæðakerfi dýranna. Frumuvegg-
irnar (eða frumhýðið) eru ekki aðeins til hlífðar heldur jafnframt
leiðslukerfi vatns og salta frá smágerðustu greinum viðaræðanna.
Þetta er nýlega sannað með aðstoð flúrskinsefna, þ. e. efna, sem
jafnvel í mjög þynntri upplausn senda frá sér flúrskin (flúorisera).
Vatn með næringarsöltum berst svo frá frumhýðinu til hinna innri
lifandi hluta frumanna.
Sáldœðar eru gerðar úr löngum lifandi frumum. Endaveggirnir