Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 15

ur bindum árin 1915 og 1916, og er enn
í góðu gengi rúmum fimmtíu árum síð-
ar. Þá skrifaði Jónas sína fyrstu blaða-
grein þennan vetur. Hún birtist í Ingólfi,
og var ritdómur um þýddar bækur, sem
þá, eins og enn í dag, gerðu mikla lukku,
bæði hjá útgefanda og þeim lesendum
er vildu lúta að litlu. Bækur þær sem
Jónas tók til meðferðar í þessari fyrstu
grein sinni voru m. a. Kapítóla, Valdimar
munkur og Kynblendna stúlkan. Þessari
grein hefur verið jafnað við grein Jónas-
ar Hallgrímssonar um rímnakveðskapinn.
Þótt hið erlenda „holtaþokuvæl“ léti lít-
ið á sjá og gróðavonin héldi áfram að rit-
Þegar hún kom heim beið þeirra ágæt
íbúð við Skólavörðustíg. Séra Friðrik
Friðriksson gifti þau Guðrúnu og Jónas
en annar svaramanna var André Cour-
mont. í húsinu við Skólavörðustíg fædd-
ust svo dætur þeirra tvær, Auður hinn 1.
apríl 1913 og Gerður hinn 10. marz
1916.
Segja má að þegar Jónas Jónsson frá
Hriflu tók við ritstjórn Skinfaxa, tímarits
ungmennafélaganna, árið 1911 hafi
stjórnmálasaga hans hafizt. En þrátt
fyrir mikinn stjórnmálaeril vék hann
ekki frá kennslustarfi. Árið 1918 stofnaði
hann Samvinnuskólann og naut þar öfl-
Jónas Jónsson og Guðrún
með Auði fimm vikna
gamla á heimili þeirra
hjóna árið 1913.
Menn og atburðir þyrptust fram í
skemmtilegri frásögn Jónasar Jónsson-
ar þessar morgunstundir í Samvinnu-
skólanum. Jesús Kristur réð úrslitum
um merkilegasta trúboð mannkynssög-
unnar með fjallræðunni, Napoleon stýrði
feigu liði inn í rússneska vetrarríkið,
skotið, þegar Lincoln var myrtur, heyrð-
ist um veröld alla, nýlenduveldi Belgíu-
manna hrundi í rúst af spillingu eins og
fúið hús. Og Jónas kenndi einnig ís-
landssöguna með því að bregða upp
myndum og setja fram ályktanir. Þræla-
hald var afnumið hér á landi átakalaust
af því feður okkar til forna gátu ekki
hugsað sér börn sín ánauðug, kristni
komst á með úrskurði á Alþingi af því að
minni hluti þjóðarinnar var siðferðilega
sterkari, riki íslenzkrar tungu var heims-
veldi á dögum Egils, Ara og Snorra,
kvöldvökurnar og þá einkum bókalest-
urinn og frásögurnar héldu íslenzkri
menningu við daprar aldir, fátækir
bændur í Þingeyjarsýslu kringum alda-
mót veltu fyrir sér í lágum og lekum
torfbæjum hvernig frelsa ætti heiminn
og björguðu þess vegna landinu.“
Þessi upptalning Helga veitir sýn inn
í kennslustofuna til Jónasar og hvaða
aðferðum hann beitti til að vekja nem-
endur til umhugsunar. Það er engin
furða þótt kennslan yrði mönnum minn-
isstæð og þessi vel lifandi og sífrjói
kennari yrði mörgum nemandanum
átrúnaðargoð. Þeim varð jafnvel ógleym-
anlegt að lenda í ónáð hjá honum.
stýra útgefendum, varð Jónas strax fræg-
ur af ritdómnum. Þessi ritsmíð Jónasar
átti vel skilið að verða sú fyrsta á ótrú-
lega afrekamiklum rithöfundarferli,
einnig fyrir þá sök að Jónas sýndi alla tíð
mestan lista- og menningaráhuga allra
stjórnmálamanna á fyrri hluta þessar-
ar aldar, og raunar alla tíð meðan hann
lifði, enda tíður gestur á frumsýningum
í leikhúsum og við opnanir málverka-
sýninga.
Sumarið eftir þessa frækilegu aðför að
dellubókmenntunum dvaldi Jónas á
heimaslóðum og hjálpaði bróður sínum
við heyskap. Sú gifta var yfir þeirri dvöl,
að þarna um sumarið kynntist hann verð-
andi lifsförunauti sínum, Guðrúnu Stef-
ánsdóttur. Hún var fædd 5. október 1885
og var því næstum jafnaldra Jónasi.
Stóðu sterkar ættir að Guðrúnu. Hún
hafði brotizt til mennta og m. a. numið
mjólkurfræði og stýrði mjólkurbúi Ljós-
vetninga er þau Jónas kynntust. Guðrún
hafði mikið yndi af hestum, og sleppti
ógjarnan tækifærum til að fara á hest-
bak á fullorðinsárum. Vorið 1911 sigldu
þau Jónas og Guðrún. Dvaldi Jónas
sumarlangt í París, en Guðrún skoðaði
London. Meðan á Parísardvölinni stóð
kynntist Jónas manni að nafni André
Courmont, er síðar var langdvölum á ís-
landi. Tókst mikil vinátta með þeim
Courmont og Jónasi og stóð meðan báðir
lifðu. Hefur verið haft á orði, að engan
vin hafi Jónas átt eins nákominn og
þennan franska íslending. Um haustið
sneri Jónas heim til kennslu, en Guðrún
þá boð til Parísar og var þar vetrarlangt.
ugs stuðnings Hallgríms Kristinssonar
og annarra samvinnumanna. Hófst skól-
inn haustið eftir í hinu nýja húsi Sam-
bandsins við Sölvhólsgötu. Skólinn var
á þriðju hæð. Þar var einnig íbúð Jón-
asar og Guðrúnar, en Jónas hafði hætt
störfum við Kennaraskólann og tekið að
sér stjórn hins nýja skóla. Þarna í Sam-
bandshúsinu stóð náið sambýli í hart-
nær tuttugu og fimm ár, eins konar opið
hús við alfaraveg. Hvíldi hússtjórnin
mjög á Guðrúnu, enda hafði maður
hennar við margt að sýsla.
Allir þeir sem stunduðu nám í Sam-
vinnuskólanum á þessum árum eiga
miklar minningar þaðan, og einkum eru
þær bundnar kennslustundum hjá Jón-
asi. Gat kennslan tekið óvænta stefnu
af ýmsu tilefni. Ef síðbúnir nemendur
ætluðu að flýta fyrir sér með því að bera
yfirhöfn með sér inn í kennslustofuna,
fékk allur hópurinn nokkra tilsögn í
kurteisisvenjum og umgengnisháttum
ásamt lýsingu á sjóbúðalífi, en allt var
það sagt með þeim hætti að nemendur
tímdu ekki að missa af einu orði. Einn
af nemendum Jónasar, Helgi Sæmunds-
son, lýsir kennslunni á eftirfarandi hátt
í minningargrein um sinn gamla skóla-
stjóra í Alþýðublaðinu:
„Jónas hafði þann hátt á að hlýða yfir
í orði kveðnu, en það var aðeins aðferð
til að ná sambandi við nemendur. Hann
þóttist fylgja bók, en kom eins víða við
og honum datt í hug hverju sinni. Samt
raðaðist kennslan í skipulegt samhengi
og nægði sumum nemendum til lífsskoð-
unar.
IV.
Hvergi hefur sannazt betur máltækið
veldur hver á heldur en á tímariti ung-
mennafélagshreyfingarinnar þegar Jón-
as Jónsson frá Hriflu tók við ritstjórn
þess haustið 1911. Skinfaxi hafði komið
út um stund. Honum hafði verið ritstýrt
af ágætum mönnum og ritið hafði hlot-
ið töluverða útbreiðslu. Naut Jónas þessa
þegar hann hóf að skrifa í blaðið. Strax
í fyrstu greininni sem nýi ritstjórinn
skrifaði segir hann siðum gamalla þjóð-
félagshátta stríð á hendur. Nú er það
ekki lengur alvaldið sem ræður fram-
vindunni heldur skal hún vera mann-
anna verk. í grein þessari segir hann
að engin uppgötvun 19. aldarinnar jafn-
ist á við þá, að allar skepnur geti breytzt
eftir því hvernig með þær er farið. Áð-
ur var nauð aumingjanna óbætandi, og
kenningin um breytileik lífsins var
fátæklingunum nýr fagnaðarboðskapur.
Fátæklingurinn skildi nú, að hann var
líka maður.
Enginn getur annað sagt en Jónas
hafi byrjað á byrjuninni í þessari grein
sinni, og í kjölfarið fylgdi önnur grein,
sem nefndist „Eru fátæklingarnir rétt-
lausir?“ Tónninn er auðheyrður í sjálfri
fyrirsögninni. Strax í þessum fyrstu
tveimur greinum í Skinfaxa hafði Jónas
gerzt ótrauður liðsmaður lítilmagnans.
í lok síðari greinarinnar sagði hann að
vinnan væri móðir auðsins, án vinnu
væri engin velmegun. „Og þeir sem
vinna á sjó eða landi, hvað sem verkið
heitir, og hvað sem líður auðlegð þeirra,
þeir eru þær sönnu stoðir þjóðfélagsins.“
15