Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 48

Ernir Snorrason:
UM TVO HEIMA SAGNLEIKS
OG HARMLEIKS
Maímánuður 1968 var í Frakklandi
mánuður byltinga eða öllu heldur mán-
uður opinberunar. Reyndar var í mörg-
um tilvikum talað um óeirðir. Og má það
til sanns vegar færa. Óeirðir voru það,
kenndar stúdentum. Var sú helzt krafa
þeirra að aflétt yrði þeirri einokun upp-
lýsingar og menntunar, sem á sér stað
fyrir opnum tjöldum í tækniþróuðu þjóð-
félagi nútímans í mynd kröfunnar um
notagildi menntunar. En einmitt þessi
krafa þjóðfélagsins um notagildi hindr-
ar skólann að gegna því hlutverki sköp-
unar og gagnrýni, sem honum ber. Eftir-
tektarverð er sú staðreynd, að þessi
frelsiskrafa er ekki komin frá prófessor-
unum, ekki frá neinum einum hug-
myndafræðingi, þótt Karl Marx skipaði
einna helzt þann sess, heldur frá stúd-
entunum sjálfum. Enda eru þeir þol-
endur þess, sem fram fer innan veggja
skólans; fórnarlömb þess, sem þar fer
miður. Er á leið, snerust flestir ábyrgir
prófessorar á sveif með stúdentunum.
Samt er ljóst að hið mikla sköpunar-
starf, sem er hafið, kemur að neðan, frá
götunni. Þetta mun ekki vera í fyrsta
skipti, sem evrópskur menntahroki, sem
byggt hefur um sig virki embætta og
titla, lætur götunni eftir allt nýsköpun-
arstarf. Það, sem hafizt er handa um,
er háskóli sem miðstöð þjóðfélagslegrar
gagnrýni og nýrrar verðmætasköpunar.
En til þess að svo megi verða, þarf hann
í vissum skilningi að losa sig við áhrif
þjóðfélagsins, sem ekki er auðvelt. Því að
eins og vísindin verða ekki gagnrýnd á
máli vísindanna, heldur tilfinninganna,
þannig verður gagnrýni á þjóðfélaginu
að miða við eitthvað annað en samfélag-
ið, þ. e. einstaklinginn. í þessu starfi
er hlutur hugvísindanna eðlilega mikill,
þar sem um er að ræða grundvöll þeirra.
Og meginverkefni fyrst í stað heimspeki
frelsis, sem raunar verður aldrei til fulls
lokið.
Nú er það ekki verkefni þessarar grein-
ar að rekja rás þeirra atburða, sem fyrr-
taldir eru, né þróun þeirra. En erfitt er
að minnast á hugvísindi án þess að at-
burðir þessir séu hafðir í huga. Svo
mjög gefur það tilefni til bjartsýni, að
ein helzta menningarþjóðin skuli taka
til umræðu tilgang skólans og þar með
sjálfan grundvöll hugvísindanna yfir-
leitt. En um langan tíma hafa hugvís-
indamenn stundað heimspeki aðgerða-
leysis, jafnvel svo að ófrumleiki skólans
og fáránleiki hefur orðið hversdagsleg
en óumbreytanleg staðreynd.
En hver er þessi heimspeki frelsisins,
sem um ræðir? Nú eru menn vanir, ekki
sízt með lýðræðisþjóðum, að líta á frels-
ið sem unninn hlut; vanir að skoða
sjálfa sig sem frjálsa. Þetta hefur verið
óbeint viðhorf skólans í þessum sömu
löndum. En dagvaxandi andleg vanlíðan
hefur neytt menn til að skoða hug sinn,
og brátt vierður öll verðmætasköpun
þjóðfélagsins dægurmál, sem alla varð-
ar. Ljóst verður að einstaklingsfrelsi er
allt annað en einfaldur hlutur. Og fyrir
liggur að gera sér grein fyrir grundvall-
arbyggingu þjóðfélagsins, sem óþekkt er
í mörgum tilvikum, þótt menn lifi dag-
lega takmarkanir þess.
Það þjóðfélag, sem við lifum í, og
önnur slík hafa verið kölluð neyzluþjóð-
félög, vegna þess að aðalmarkmið þeirra
virðist vera neyzlan, og verðmætasköp-
unin að miklu leyti háð henni. Þessi víta-
hringur er að mestu ómeðvitaður og því
erfitt að losna úr honum. En sú frelsis-
heimspeki, sem almenn gæti orðið og
verið hreyfanlegur grundvöllur hug-
vísindanna, miðar bæði að því, að allt
nám hafi þjóðfélagslega verðmætasköp-
un í huga, og eins þjóðfélagslega þátttöku
og áhrif síðar.
Slíkt væri í stuttu máli markmið þess-
arar frelsisheimspeki. En í þessu ljósi er
frelsi ekki einskorðað við athafnafrelsi
innan einhvers sem þegar er, heldur er
krafizt fullkomins frelsis í verðmæta- og
persónusköpun.
Enda þótt öll mannleg samskipti séu
ef til vill ekki eins hröð hér á landi og
með öðrum þjóðum, er engin ástæða til
að ætla, að þau lúti ekki sömu lögmál-
um og annars staðar. Samt erum við
vanir að fjalla um okkur sjálfa sem
safngripi. En jafnvel þótt sérstaða okk-
ar í mörgu efni sé auðsæ, er samt engin
ástæða til að afsaka með því aðgerða-
leysi og andlegt siðleysi. Sannleikurinn
Siguröur
Nordal
er sá, að okkur ber brýn nauðsyn til að
skýrgreina menningarlegt samhengi
okkar við aðrar þjóðir, menningarlega
sérstöðu okkar, ef einhver er. Um langan
aldur hafa íslenzk hugvísindi verið hrjáð
af þýzkri söguheimspeki, enda þótt
fræðimenn okkar og skáld keppist við
að neita þessari sömu söguheimspeki. En
þessi tilhneiging hérlendra manna til að
trúa á söguna skýrist, þegar íslenzkur
menningararfur er hafður í huga.
Það sem hér fer á eftir er tilraun til
lýsingar á íslenzkri heimspeki okkar
tíma, sem er sagnleikurinn. Auðvitað eru
annmarkar margir á þessari grein. Sú
rökleysa er beinlínis afleiðing þeirrar að-
ferðar, sem hér er viðhöfð, að um sagn-
leik er fjallað á máli harmleiks og um
harmleik á máli sagnleiks. Það, sem leið-
ir af þessu í fljótu bragði, er að sumt
er alhæft, sem sérstaklega þyrfti að
taka fram. Til þess að láta þetta ekki
villa sér sýn þarf að forðast að taka
orðið sem þekkta stærð, eitthvað sem
hvílir fullkomnað í sjálfu sér og vísar
þess vegna ekki út fyrir sjálft sig. En
slíkur lesháttur er einmitt hlutskipti
þeirra, sem á söguna trúa. Nauðsyn ber
því til að hafa fremur í huga þá hugs-
un, sem á undan orðinu fer, og það
hugarfar, sem er undanfari allrar hugs-
unar.
I.
Að baki öllum skrifum, hverju nafni
sem þau annars eru nefnd, er ávallt
skýranleg aðferð að hugsa, meðvituð
sem ómeðvituð. Þessi aðferð felur í sér
bæði upphaf og endi þess, sem um
er fjallað. En þótt þetta virðist ef til
vill eiga frekar við þá, sem leitast við
að vera samkvæmir sjálfum sér, á þetta
þó ekki síður við hina, sem eru sjálfum
sér ósamkvæmir. í tvöfeldni þeirra eða
þrefeldni má greina ákveðið samræmi,
ruglingslegar hugsanir sem rekja má til
sama upphafs. Þessi vítahringur eru
takmörk mannlegrar hugsunar yfirleitt.
Þess vegna er það, að þótt allri heimspeki
sé hafnað, er augljóslega ákveðin heim-
speki að baki þessari höfnun, þ. e. heim-
speki aðgerðaleysisins, sem tekið getur á
sig margvíslegar myndir.
Það hefur aldrei verið skýrt að neinu
ráði, að sagnleikurinn, sem er sérlega
íslenzkt bókmenntaform, er ekki síður
lífsskoðun. Þessi lífsskoðun er eðlilega
nákomin íslendingum, sem um aldir hafa
lagt stund á sagnaskemmtanir. Svo hef-
ur sagnleikurinn verið þeim nákominn,
að þeir hafa ekki áttað sig á hversu mjög
hann réð lit á öllu framferði þeirra. Hér
verður sagnleikurinn skýrður með sam-
anburði við andstæðu sína, sem er
harmleikurinn.
Þótt ekki liggi í augum uppi, að harm-
leikurinn sé andstæða sagnleiks, og því
sé vafasamt að bera þessa tvo heima
saman sem slíka, hefur það samt verið
gert um aldir. Aristóteles segir í ritgerð
sinni um kveðskapinn, að margt sé það
í sagnleik, sem finna megi í harmleik.
En jafnframt segir hann, að harmleikur-
inn hafi margt að geyma, sem ekki sé í
sagnleik. Hann heldur því fram, þótt
undarlegt megi virðast, að það sem
skilji á milli sé, að harmleikurinn fjalli
um verknaðinn. Hér á hann greinilega
við, að harmleikurinn eigi við verknað-
inn í nútíð. En það, sem eigi sér stað í
sagnleik, sé í fortíð. Þetta skýrist, þegar
haft er í huga, að tímabil harmleiks er
um það bil sólarhringur eða eilítið meir,
en það tímaskeið, sem sagnleikur nær
yfir, en ótakmarkað. En þegar fullyrt er,
að harmleikur og sagnleikur séu and-
stæður, er það gert með tilliti til verkn-
aðarins. Því ríður á að finna samræmi
á milli hugsana og gerða. Eða frekar að
athuga, hvernig slíku samræmi sé farið.
Hugsar maðurinn ávallt allt annað en
hann framkvæmir? Kemst aldrei á full-
komið samræmi á milli þess, sem hugs-
að er og gert? Einfaldasta lausnin á
þessu er að segja að til séu þeir, sem
leita slíks samræmis, og aðrir sem gera
48