Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 14

hafði snemma yndi af bókum, en á heim-
ilinu voru einkum ljóðabækur eftir skáld
eins og Guðmund Priðjónsson, Matthías,
Steingrím, Kristján, Gröndal og Þorstein.
Segir svo í æviágripi Jónasar Kristjáns-
sonar, sem gefið er út af Sýslunefnd
Suður-Þingeyjarsýslu, að þegar Jónas
hafi verið á barnsaldri, hafi móðir hans
eignazt stólræður séra Páls Sigurðssonar
í Gaulverjabæ. Úr þeim las hún á hverj-
um sunnudegi. Séra Páll lagði í kenningu
sinni meginþunga á drengskap í mann-
legum skiptum.
II.
Margfrægt hefur verið hve félagsleg-
ur þroski og andlegt líf hafi staðið með
miklum blóma í þingeyskum byggðum á
uppvaxtarárum Jónasar. Lagði hann
sjálfur manna mesta áherzlu á sérstöðu
Þingeyinga í þessum efnum fyrir og upp
úr aldamótunum. Og víst er, að margt í
fari Jónasar á sér skýringu í umhverfinu,
þar sem hann lifði og hrærðist mótunar-
ár sín heima. Hefur hann sjálfur lýst
þvi, að áhrifin í æsku hafi verið runnin
frá heimilinu, jörðinni, sveitinni og hér-
aðinu.
Á þeim árum, sem Jónas var að alast
upp í Hriflu, var ýmist verið að stofna
eða þá að þegar var hafið öflugt félags-
málastarf í sýslunni. Góðvinur bóndans
í Hriflu, Jakob Hálfdánarson, stjórnaði
daglegum rekstri kaupfélagsins á Húsa-
vík. Og Benedikt Jónsson sat á Auðnum,
áhugasamur um mennt og menningu
samsveitunga. Hann hafði með lífi sínu
sýnt, hvers baðstofumenntunin var
megnug, og varð af sjálfsdáðum læs á
fjölmörg tungumál. Hann mátti varla
sjá mann svo hann drifi ekki í hann
bók að lesa.
Þegar Jónas var fjögurra ára var stofn-
að ungmennafélag í sveitinni, og fylgdi í
kjölfarið nánara félagslíf. Komið var
upp litlu þinghúsi á Ljósavatni, þar sem
efnt var til funda og skemmtana og
skólahalds. Skemmtanalífið var ekki
margbrotið á þessum árum, en þótt Jón-
as væri félagslyndur vel, er ekki þar með
sagt að hann hafi ástundað hinar fá-
nýtari hliðar þess. Kemur þetta raun-
ar fram í æviágripi. Þar segir að þegar
farið var að þenja dragspilið í þinghús-
inu á Ljósavatni hafi Jónas frá Hriflu
gengið inn í dagstofu húsbænda og tek-
ið sér bók í hönd. Við heyrum óminn af
dansmúsíkinni og heyrum duna í fjölum
þinghússins, og sjáum fyrir okkur ung-
mennið halla bók sinni að lampaljósinu.
Það hefur snemma borið á því að Jónas
gerði greinarmun gildis og fánýtis. Heima
og heiman var hann að lesa og fræðast
þegar hann gat. Hann sparaði jafnvel
ekki að læra Helgakver utan að. Síðar á
ævinni tók hann upp þá siði bóndans
að eiga vinnudag milli myrkra og þó bet-
ur.
Jónas fór fyrst til náms haustið 1902.
Hafði barnakennari í Leiru verið kaupa-
maður í Hriflu um sumarið, og þannig
samið með Jónasi og honum, að kenn-
arinn vildi fá hann til sín og veita
honum nokkra tilsögn um veturinn.
Haustið eftir fór svo Jónas í Gagnfræða-
skólann á Akureyri og varð að sögn
skólastjórans, Jóns Hjaltalíns, sá stærsti
lax sem á hans færi hafði komið. Jónas
varð efstur á burtfararprófi.
Á þessum árum virðist ekki vöknuð hjá
Jónasi þörfin til að láta að sér kveða í
þjóðmálabaráttunni. Hann er fyrst og
fremst með hugann við nám sitt, og
stefnir að því að verða kennari. í sam-
ræmi við það stóð 'hugur hans til utan-
farar að loknu hinu háa prófi frá Akur-
eyrarskóla. Hann mun hafa talið óráð-
legt að halda áfram námi hérlendis, enda
hvatti hann enginn sérstaklega til þess.
Um nám var Jónas sjálfum sér sam-
kvæmur alla tíð. Hann vildi lifandi
kennslu en ekki yfirheyrslu til prófs og
beindi för sinni til Askov, lýðskóla sem
að hugmyndinni til var í ætt við hug-
sjónastarf Benedikts á Auðnum. En
bóndasonurinn i Hriflu átti ekki farar-
eyri. Var það mikið lán að menn eins og
séra Árni á Skútustöðum gengust fyrir
því að Alþingi veitti Jónasi sex hundruð
króna styrk til tveggja vetra kennara-
náms ytra. Askov varð að vísu ekki sú
menntunarstofnun sem Jónas 'hafði von-
að, en úr þessu rættist síðari veturinn.
Þá nam hann við Kennaraháskólann í
Kaupmannahöfn. Má segja að þar hafi
hann fundið þann menntunaranda, sem
var honum fullkomlega að skapi, frjáls-
ræði og kennslu í formi fyrirlestra.
Hvar sem Jónas fór hitti hann menn,
sem reyndust síðar haukar í horni; menn
sem mátu hann mikils og töldu eðlilegt
og skylt að veita honum það brautar-
gengi, sem þeir máttu. Sýnir þetta vel
hver fagnaður hefur verið að hinum
unga námsmanni. Kom þetta fram, þeg-
ar fjár varð vant til frekara náms í
Oxford. Þá hafði séra Magnús Helga-
son, skólastjóri Kennaraskólans, haft
þær fregnir af honum frá traustum
mönnum, að enn tókst að útvega náms-
styrk sem dugði með viðbótaraðstoð
heiman úr Þingeyjarsýslu. í Oxford sett-
ist Jónas í Ruskin College, sem nefndur
var háskóli öreiganna. Þar sátu efnilegir
verkamannasynir á skólabekk, en nám
þeirra miðaðist við það að þeir gætu
tekið að sér forustuhlutverk innan verka-
lýðshreyfingarinnar brezku. Vistin í
Ruskin-skólanum hefur án efa haft hin
þýðingarmestu áhrif á bóndasoninn frá
Hriflu. Áður en hann settist í skólann
hafði hann gert víðreist um Danmörku
og Þýzkaland í skólafríum sínum á liðn-
um tveimur sumrum. Hann hafði gert
sér far um að kynnast sem mestu á til-
tölulega skömmum tíma, og jafnvel sótt
námskeið, t. d. í Þýzkalandi, til að kom-
ast nær straumfalli tímans. En þess-
ar kynnisferðir miðuðust fyrst og fremst
við söguáhuga Jónasar og sögurækt, en
sagan var honum alla tíð kært viðfangs-
efni. Á þessum ferðum fór það vitaskuld
ekki framhjá Jónasi, að margt mátti
betur fara heima á Fróni. Félagsmála-
þroskann hafði hann fengið í heiman-
fylgju, en hin hagnýtu verkefni blöstu nú
hvarvetna við honum í augljósum sam-
anburði við fólk lengra á veg komið.
Allt gagnlegt setti hann á minnið og
naut ísland þess síðar.
í Ruskin-skólanum fór fram einskon-
ar krufning á þjóðfélaginu. Þar miðað-
ist kennslan m. a. við að skýra hvernig
þjóðfélagið hefði verið, hvernig það væri
og hvernig það ætti að vera. Brezk verka-
lýðshreyfing hafði valið þá leið að tengj-
ast ekki byltingafólki eða heimskomm-
únisma, heldur kaus að efla samninga-
leiðina að settu marki, eins og hæfði
þegnum í ríki háþróaðs þingræðis.
Seinna átti Jónas eftir að kalla þetta
engilsaxnesku línuna.
Meðan Jónas var í skólanum urðu ein-
hverjar deilur út af skólastjóranum, og
var honum vikið frá — fyrir vantrú, að
því er Jónas sagði. Jónas fylgdi skcla-
stjóra sínum ásamt hópi nemenda og
var kennslu haldið áfram í öðru húsnæði.
Með þessu mun Jónas vart hafa verið
að taka afstöðu til sjónarmiða ráða-
manna skólans, heldur fylgdi hann
manni að málum, sem honum féil við,
og var þetta hvorki síðasta né fyrsta
dæmið um tröllatryggð hans við mann-
gildið.
Utanvist Jónasar var nú að ljúka að
þessu sinni. Hann hafði verið við nám
og í ferðalögum í þrjú ár, og stefndi heim
til fastra kennslustarfa við Kennara-
skólann. Hann hafði numið margt í
þessari utanvist; setið í þrem merkum
kennslustofnunum, Askov, Kennarahá-
skólanum og Ruskin-skólanum. Þær tvær
fyrrnefndu höfðu fyrst og fremst undir-
búið Jónas undir það starf, sem hann
hugðist gera að ævistarfi sínu, en sú
síðasttalda — háskóli öreiganna — und-
irbúið hann undir annað og meira. Heima
á íslandi hafði alþýða manna orðið sorg-
lega sein af stað miðað við alþýðu ann-
arra landa. Gífurleg verkefni biðu þeirra
manna, sem hlutu að skipuieggja félags-
lega samstöðu hennar í framtíðinni. Það
var að vísu farið að rofa til á íslenzkum
himni, því alvaldið og embættismenn-
irnir með konunginn í broddi fylkingar
voru ekki lengur taldir höfundar þjóð-
félagsins, heldur þeir, sem með vinnu
sinni, úrræðum og framkvæmdum unnu
að því að skapa betra líf. ísland hafði
fengið ráðherra, og dönsk yfirráð voru
á hröðu undanhaldi. En sjálfstæði ís-
lands byggðist ekki eingöngu á skjal-
festum samningum. Skipulag og félags-
málastörf vinnandi fólks til sjávar og
sveita mundu verða þeir hornsteinar
sjálfstæðisbaráttunnar, sem bezt dygðu.
Til Ruskin-skólans sótti Jónas þekk-
inguna á þeim skipulagsverkum, sem biðu
úrlausnar. Sumarið áður hafði þegar orð-
ið vart ákveðinnar breytingar á starfs-
stefnu hins unga kennaraefnis. Þá hafði
Jónas sagt, að hann ætlaði að skipu-
leggja sigurinn.
III.
Haustið 1909 hóf Jónas frá Hriflu
kennslu við Kennaraskólann eins og gert
hafði verið ráð fyrir. Komu strax í ljós
frábærir hæfileikar hans sem kennara
er kunni að gera námsefnið skemmtilegt
og ylja það upp með frásögum. Upp úr
þessum kennsluháttum Jónasar urðu
kennslubækur hans til, eins og íslands-
saga handa börnum, sem kom út í tveim-
14