Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 41

endurbæta framleiðsluhætti í tékkó-
slóvöskum iðnaði.
Frá öndverðu var vitað að annað brýn-
asta verkefni nýju valdhafanna í Prag,
næst því að vinna traust og hylli lands-
fólksins, yrði að ráða fram úr ófremdar-
ástandi í atvinnuvegunum. Framleiðsla
hafði staðið í stað eða jafnvel þverrað
árum saman, vélakostur iðnaðarins var
að verulegu leyti niðurníddur eða úreltur.
Afleit gjaldeyrisstaða landsins gagnvart
vestrænum löndum torveldaði mjög úr-
bætur, þar sem mikið af nauðsynlegum
vélakosti og einkaleyfum á framleiðslu-
aðferðum er ekki fáanlegt á öðrum mörk-
uðum.
Tékkóslóvakar hafa safnað veruleg-
um inneignum á viðskiptareikning sinn
við Sovétríkin. Ekki fékkst sovétstjórnin
til að greiða neinn hluta af þeim skuld-
um í frjálsum gjaldeyri, svo Tékkóslóvak-
ar tóku að leita fyrir sér á vestrænum
lánamarkaði. Ekki fór milli mála að
Sovétmönnum var ekkert um það gefið,
því kæmist atvinnulíf Tékkóslóvakíu í
nútímahorf yrði landið hvergi nærri eins
háð Sovétríkjunum og verið hefur und-
anfarna áratugi, bæði hvað varðar hrá-
efnakaup og útflutningsmarkað. Hat-
ursskrif sovézkra málgagna um Ota Sik,
höfund áætlunarinnar um endurbætur í
tékkóslóvösku atvinnulífi, bera vott um
að markmið hans að gera Tékkóslóvakíu
samkeppnisfæra á heimsmarkaðinum var
allt annað en vel séð í Moskvu.
Annað sem virðist hafa rekið á eft-
ir sovézkum forustumönnum að hraða
hertöku Tékkóslóvakíu eru tengslin sem
voru að komast á milli Tékkóslóvakíu og
tveggja annarra Austur-Evrópuríkja, sem
áður höfðu brotizt undan sovézkum yfir-
ráðum, Júgóslavíu og Rúmeníu. Forustu-
menn Júgóslava og Rúmena veittu sókn
Tékkóslóvaka til sjálfsforræðis frá önd-
verðu allan stuðning sem þeir megnuðu,
og að afstöðnum samningafundinum í
Bratislava komu þeir í heimsóknir til
Prag og var fádæma vel tekið.
Ekki fór milli mála að þarna var að
myndast óformlegt bandalag ríkja í Mið-
Evrópu og á Balkanskaga, svipað því sem
Dimitroff, foringi búlgarska kommún-
istaflokksins, reyndi að koma á 1946.
Við þá tillögu umhverfðist Stalín, kallaði
Dimitroff fyrir sig og knúði hann til að
taka orð sín aftur. Sovézku stórveldis-
sinnarnir vilja nú sem þá geta deilt og
drottnað, þeim er meinilla við að smærri
ríki í Austur-Evrópu taki upp samvinnu
sín í milli óháð þeim.
Geta má nærri að Ungverjar hefðu
farið að ókyrrast í sovézku greipinni,
eftir að nágrannar þeirra í norðri og
suðri hefðu náð að taka höndum saman
til gagnkvæms stuðnings. Og áhrifanna
af órofinni þróun í Tékkóslóvakíu og
Rúmeníu hefði gætt lengra til austurs, í
Sovétríkjunum sjálfum.
Þar er komið að þeim þætti atburða-
rásarinnar sem þýðingarmestur er en
jafnframt mest á huldu, ótta sovézku
valdhafanna við áhrif frjálsræðisþróun-
arinnar í Tékkóslóvakíu á ástandið í
þeirra eigin þjóðfélagi.
Svo mikið er víst að Shelest, foringi
kommúnistaflokksins í Úkraínu, var í
öllum samskiptum við Tékkóslóvaka
einna verstur viðskiptis Sovétmanna og
dró enga dul á að það stafaði af því
að hann óttaðist áhrif frá þeim á um-
ráðasvæði sínu. Á einum fundinum bar
hann Tékkóslóvökum til dæmis á brýn
að þeir væru að sælast eftir Karpato-
Úkraínu, sem Tékkóslóvakía lét af hendi
við Sovétríkin í lok heimsstyrjaldarinnar
fyrri.
Shelest er dæmigerður fulltrúi þess
hóps nýstalínista sem nú ræður mestu
í forustu Kommúnistaflokks Sovétríkj-
anna. í Kíef, höfuðborg Úkraínu, hefur
hann látið fangelsa fólk tugum saman
fyrir það sem hann og samstarfsmenn
hans kalla úkraínska þjóðernisstefnu.
Þessar aðfarir í Kíef eru síður en svo
einsdæmi. í Moskvu, Leníngrad og víð-
ar hefur verið efnt til réttarhalda yfir
ungu fólki, einkum úr hópi mennta-
manna, sem hefur brotið það af sér að
efna til umræðuhópa án flokkslegrar
forsjár, gefa út fjölrituð blöð með órit-
skoðuðu efni og sýna aðrar eðlilegar,
andiegar lífshræringar.
Réttarhöldin og dómar sem kveðnir
hafa verið upp bera ekki vott um ró-
lega og yfirvegaða löggæzlu, heldur of-
sóknarherferð af hálfu yfirvalda á hend-
ur fólki sem þau telja sér háskalegt.
Eftir að réttarhöldin hófust, en einkum
þó eftir að upp voru kveðnir geysiharðir
dómar fyrir lítilvæg sakarefni, var und-
irskriftum safnað undir mótmælaskjöl
sem send voru yfirvöldum. Einu undir-
tektir þeirra voru að láta reka úr starfi
þá sem taldir voru forsprakkar fyrir slík-
um undirskriftasöfnunum. Þessar að-
gerðir hafa ekki nægt til að brjóta hina
óopinberu andstöðu við stjórnarvöldin á
bak aftur. Á báða bóga bíða menn átekta.
Frjálsræðisþróunin í Tékkóslóvakíu
stappaði að sjálfsögðu stálinu í þá
Sovétmenn sem afnema vilja alræði
hinnar óupplýstu flokksvélar, sem lætur
völd sín ganga fyrir öllu öðru. Á hinn
bóginn hlaut æðstu mönnum flokks-
kerfisins að hrjósa hugur við að sjá skjól-
stæðingum sínum og hliðstæðum í Prag
sópað til hliðar á einu vetfangi, sjá
hið stalínistiska valdakerfi leysast upp
og nýja menn með nýjar hugmyndir og
nýjar starfsaðferði; stíga fram á sjón-
arsviðið.
Sovézku flokksforingjarnir, afsprengi
hins alvalda skriffinnskukerfis, full-
trúar tregðu þess og íhaldssemi, ákváðu
að slíkt mætti ekki viðgangast í Tékkó-
slóvakíu, sökum hættunnar sem það
bakaði valdaaðstöðu þeirra sjálfra. Hún
var látin ganga fyrir öllu, fyrir hana var
sjálfsagt að fórna hverju sem var, bæði
síðustu leifunum af virðingu Kommún-
istaflokks Sovétríkjanna hjá erlendum
bræðraflokkum og raunverulegum hags-
munum Sovétríkjanna, sem að sjálf-
sögðu er óendanlega betur borgið með
raunverulega bandamenn við vestur-
landamærin en þjóðir sem haldið er
niðri af hötuðu sovézku hervaldi.
Á því lék aldrei neinn vafi að sovét-
stjórnin hefði það í hendi sér að bæla
niður frjálsræðiskommúnismann í Tékkó-
slóvakíu með hervaldi. En með hernað-
araðgerðunum hefur hún ekkert vanda-
mál leyst. Fordæmi Tékkóslóvaka hverf-
ur ekki úr sögunni, þótt aðvífandi skrið-
drekar sæju um að það fékk ekki að
standa nema í átta mánuði. Það sem
Dubcek og félagar hans gerðu í Prag,
geta aðrir leikið eftir annarsstaðar —
líka í Moskvu. Hvar sem hæfileikasnauð-
ir forustumenn ímynda sér að þeir geti
til langframa varðveitt völd sín með því
að leitast við að hefta þjóðfélagsþróun-
ina með valdboði.
Magnús T. Ólafsson.
Ungur Tékkóslóvaki ber blóöugan þjóðfánann fyrir framan rússneskar vígvélar í mótmœla-
skyni við hernám œttjaröarinnar.
41