Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 43

MARTIN NAG:
RÚSSNESKUR HARMLEIKUR
Sunnudaginn 13. maí 1956 framdi
Aleksander Fadejev (1901—1956) sjálfs-
morð. Hann varð aðeins 55 ára gamall.
Frá því í febrúar 1956, þegar hið afdrifa-
ríka 20. flokksþing var haldið, hafði hann
verið önnum kafinn við að skrifa ríkis-
saksóknaranum bréf eftir bréf, þar sem
hann fór þess á leit að fjölmargir ein-
staklingar, sem hefðu verið fangelsaðir
á röngum forsendum, yrðu látnir lausir,
meðal þeirra sonur skáldkonunnar Önnu
Akhmatóvu.
Byrði sektar og samábyrgðar varð
Fadejev ofraun. Hann vissi að hann var
tákn Stalín-skeiðsins í menningarlífinu:
í örvæntingunni varð sjálfsmorðið hinzta
hetjudáð.
Fyrir ekki alllöngu hefur ungverski rit-
höfundurinn Antal Hidas (f. 1899), sem
sjálfur sat mörg ár í einum fangabúðum
Stalíns og sem Fadejev hafði eitt sinn
reynt að hjálpa til að losna úr búðunum,
skrifað um fund sinn við Fadejev lát-
inn:
„Við göngum inn. Hátt uppi á tveimur
koddum, nakinn að beltisstað, liggur
Fadejev. Munnurinn er opinn. Hægri
höndin lafir niður . . . Við hlið hans —
skammbyssa.
Ég afber þetta ekki nema eina sek-
úndu.
Ég skjögra útúr herberginu.
Nei, ekki óp, heldur einskonar dýrslegt
öskur brýzt framaf vörum mér. Ég fel
mig af blygðun."
Hver var Fadejev?
Hann var í þeim stóra hópi hæfileika-
manna í rithöfundastétt sem kom fram
á þriðja áratug aldarinnar. Árið 1927
skrifaði Fadejev skáldsöguna „Ósigurinn"
(Razgrom), þar sem hann byggir á eigin
reynslu í rússnesku borgarastyrjöldinni.
í þéttum, samþjöppuðum hlutlægnisstíl
í líkingu við Hemingway samdi hann
verk, sem orðið hefur sigilt í sovézkum
bókmenntum fyrir nakinn, epískan frá-
sagnarhátt.
Gorkí uppgötvaði strax Fadejev frá.
sjónarhæð sinni í Sorrento á ítalíu. í
grein, sem hann skrifaði 1928 fyrir til-
mæli Romains Rollands, gaf hann yfirlit
yfir straumana í nýjum rússneskum
bókmenntum og sagði meðal annars:
„Liðið ár hefur fært okkur allmarga
rithöfunda sem vert er að veita eftir-
tekt og sem vekja bjartar vonir. Þeir
eru: Fadejev, höfundur skáldsögunnar
„Ósigurinn", Andrei Platanov . . .“
Orðin sýna, að Gorkí var tiltölulega
rúmur í dómum sínum. Að vísu var hann
síðar óljós í afstöðu sinni til Platanovs
(1889—1951), hins rússneska Kafka, sem
var ofsóttur á Stalín-skeiðinu og lézt í
fullkominni gleymsku, en hefur nú vakn-
að til lífsins aftur í bókmenntaheimin-
um. Hvað sem því líður, þá kom Gorkí
strax auga á sérkenni höfunda einsog
Fadejevs og Platanovs.
Nordahl Grieg hefur dregið upp mynd
af Fadejev einsog hann hitti hann
á rithöfundaþingi í Valencia 1937, meðan
á spænsku borgarastyrjöldinni stóð:
„Við hlið mér sá ég hið bjarta og unga
andlit Rússans Fadejevs undir gráu hár-
inu.“
Fadejev var einungis 36 ára þá, ári
eldri en Grieg — en þegar orðinn nálega
hvítur fyrir hærum.
í dagbók sinni frú júlíbyrjun 1937
nefnir Fadejev einnig Grieg; milli þeirra
ríkti gagnkvæm virðing:
„Martin Andersen-Nexö, Alekseí Tol-
stoí, André Malraux og Nordahl Grieg eru
á allar hliðar umkringdir karlmannleg-
um, sólbrenndum andlitum verkamanna
og bænda hinnar hetjulegu spænsku
þjóðar.“
Grieg hlýtur að hafa kynnzt skáldsögu
Fadejevs, „Ófarir“, í Moskvu á árunum
1933—34, og má vera að fundur hans við
Fadejev á Spáni 1937 hafi átt þátt í að
kristalla í huga hans leikritið „Neder-
laget“ (Ósigurinn)?
Á fjórða tug aldarinnar átti Fadejev í
miklum erfiðleikum með skáldsögu sína,
„Síðasti Údeginn“ (Poslednií iz Udege).
Fjögur fyrstu bindin komu út á árunum
1929—36, og stuttir útdrættir voru prent-
aðir 1941. En Fadejev glímdi alla ævi við
þetta skáldverk, án þess að fá lokið því
— svo ekki var furða þó hann yrði
snemma hæruskotinn . . .
Hann langaði til að lýsa því, hvernig
innfæddur þjóðflokkur, Údegar austur í
Síberíu, þar sem hann var sjálfur alinn
upp, tók skrefið frá frumstæðum þjóð-
félagsháttum og beint inní sósíalisma.
Fadejev dáði Hamsun — það var æsku-
ást. Hann kunni langa kafla úr „Pan“
utanbókar. Eftir öllum sólarmerkjum að
dæma langaði hann til að skapa and-
hamsúnska skáldsögu í „Síðasti Údeg-
inn“, þ. e. a. s. beita aðferðum Hamsuns,
en í gagnstæðum tilgangi. Á svipaðan
hátt vildi Halldór Laxness skapa and-
stæðu eða mótvægi við „Gróður jarð-
ar“, þegar hann samdi „Sjálfstætt
fólk“ ...
Það sem hamlaði Fadejev var senni-
lega, að hann fékk smámsaman alltof
einhliða skoðun á Hamsun; hann ein-
faldaði vandamálin með þeim hætti að
það skaðaði hans eigin sköpunarkraft.
Þessvegna lauk hann aldrei við skáld-
verkið „Síðasti Údeginn"; þessvegna
varð hann hvítur fyrir hærum ....
í uppkasti að kvikmyndahandriti árið
1938 (það lauk hann aldrei við heldur)
leggur Fadejev eftirfarandi mælska
spurningu fyrir sjálfan sig: „Hvernig á
að finna mjög einfaldan bónda eða
verkamannsson árið 1920 með greindar-
stig Hamsuns?“
„Greindarstig Hamsuns" — í þessum
orðum felst greinilega öfund í garð
Hamsuns.
Árið 1946 birtist skáldsagan „Unga
varðliðið“ (Molodaja Gvardíja), hetju-
saga um hóp rússneskra andspyrnu-
manna. Fadejev — sem bæði var mis-
túlkaður og fullkomlega flokkshollur —
varð að þola þá auðmýkingu að umskrifa
skáldsöguna og gera hana enn öflugri
í lofi um flokkinn í nýrri útgáfu 1951.
Á þessum árum gránaði hár hans enn ...
Árið 1939 skrifaði Fadejev í grein:
„Sumir segja að við eigum að taka okk-
ur til fyrirmyndar hæfileikamennina í
hópi rithöfunda í Vestur-Evrópu og
Ameríku, til dæmis menn einsog Hem-
ingway. En við megum ekki gleyma, að
við skrifum um hluti sem torveldara er
að skrifa um. Að skrifa um gamlar til-
finningar . . . er miklum mun auðveld-
ara en búa til fyrirmyndir nýrra manna
í nýjum heimi.“
Þessi orð sýna í hnotskurn þá ein-
földun sem Fadejev gerði sig sekan um
og sem varð honum svo örlagarík — bæði
í lífi og list.
Árið 1954 lét Fadejev prenta nokkra
kafla úr nýrri skáldsögu, „Málmbræðsla“
(Tsjornaja Metallúrgíja) — skáldsögu
sem honum fannst hann eiginlega vera
pólitískt skyldugur að skrifa, þareð hann
hafði um árabil verið formaður rithöf-
undasamtakanna eftir stríð, en þetta
hafði ömurlegar afleiðingar fyrir höf-
undargáfu hans: Hann lauk aldrei við
söguna, og átti það án efa sinn þátt í
að knýja hann til sjálfsmorðs.
Um þetta leyti mældi hann sig við ann-
an mikinn norrænan rithöfund, því í lít-
illi grein frá 1955 segir hann:
„Laxness er einn af máttugustu lista-
mönnum samtímans. Einungis óvenjuleg
ást á eigin þjóð getur alið af sér svo
skáldlega og svo fullkomlega manneskju-
lega bók.“
Það var þýðing á „Sjálfstæðu fólki"
sem Fadejev hafði lesið — fyrstu skáld-
sögu Laxness sem kom út í Sovétríkjun-
um eftir Stalín-skeiðið.
Fadejev segir öfundarfullur:
„Já, uppspretta þessa fagra lofsöngs
hefur verið samkennd hans með örlög-
um eigin þjóðar, þjóðar sem hefur verið
svo kúguð og svo svívirt og svo skap-
sterk".
„Skapsterk“ — einmitt það sem Fad-
ejev sjálfan skorti.
í bréfi frá 28. marz 1955 segir Fad-
ejev enn:
„Meðal vestrænna samtíðarmanna er
erfitt að koma auga á jafnoka Laxness
í bókmenntunum. Og hann er mjög
norrænn.“
Fadejev hugsar einnig um Hamsun —
og Ibsen; því hann nefnir seinna í sama
bréfi, að hann sé enn einu sinni búinn
að lesa „Pétur Gaut“.
Ári síðar skaut Fadejev sig — fimm
árum á undan Hemingway.
43