Samvinnan - 01.10.1968, Qupperneq 46

SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON:
VALDID OG LJÓÐIÐ
Who would, for preference,
be a bard in an oral culture,
obliged at drunken feasts to improvise a eulogy
of some beefy illiterate burner,
giver of rings, or depend for bread on the moods of a
Baroque Prince, expected,
like his dwarf, to amuse? After all, it‘s rather a privilege
amid the affluent trajfic
to serve this unpopular art which cannot be turned into
background noise for study
or hung as a status trophy by rising executives,
cannot be „done“ like Venice
or abridged like Tolstoy, but stubbornly still insists upon
being read or ignored: our handful
of clients at least can rune . . .
(The Cave of Making, úr „About
the House“ eftir Auden, London 1966)
Heimsstyrjöldin síðari færði mönnum
heim sanninn um, að mannkyninu er
ógnað af öflum, sem koma bæði utan
frá og innan frá. í fyrsta sinn í sögunni
er gjöreyðing mannkynsins framkvæm-
anleg, og séu hafðir í huga ýmsir atburð-
ir og aðgerðir síðustu styrjaldar, þá er
hún hugsanleg. Einnig eru hugsanlegar
breytingar á samfélagi manna sem gætu
mótað manninn til þess horfs, að hann
yrði torþekktur sem „homo sapiens".
Sá hryllingur, sem markaði síðari
styrjöldina svo mjög, kom alls ekki á
óvart, Ýmsir höfðu séð, að hverju fór,
og þá einkum skáldin. Aðvörunarrödd
þeirra var ekki sinnt fremur en rödd
þeirra fáu manna, sem skáru sig úr
hópi hins gráa fíokks stjórnmála- og
áhrifamanna, er mótaði stefnu þeirra
ríkja, sem helzt hefðu getað hamlað
gegn ósköpunum. Það hefur verið sagt,
að helztu áhrifamenn í stjórnmálum upp
úr aldamótunum hafi verið meðalmenn
og það sama gildir um áhrifamenn milli
styrjaldanna, en skýring skammsýni
þeirra liggur ekki í meðalmennskunni,
heldur í því, að þá skorti flesta þá heild-
arsýn og ábyrgðarfestu, sem fyrrum
fylgdi klassískri heimsmynd og algildri
speki trúarbragða. Meira og minna af
þeim kenningum í sálfræði, sem þóttu
nýstárlegastar um og eftir aldamótin,
átti sér hliðstæðu í ritum kirkjufeðra
og miðaldaheimspeki, en í þeim ritum
vógust þær við kvaðir og skyldur krist-
inna manna, sem síðan héldu mönnum
í andlegu jafnvægi.
The Waste Land Eliots tjáir betur
ástandið og andrúmsloftið milli styrjald-
anna heldur en viðamikil sagnarit. Hann
notar nútímamálfar og lifir sjálfur upp-
lausnina og öryggisleysið. Hann magnar
verkið með tilvitnunum til kyrrstæðari
tímabila og verka sem tjá þau. Hrynj-
andi verksins er nútímaleg og grunn-
tónninn er ýmist örvinglun eða von, en
það fer eftir því hvort það er metið
með hliðsjón af eilífðarkennd eða tíma-
kennd. Hjá Eliot er tímakenndin alltaf
samfara tómi og upplausn, eilífðar-
kenndin samfara reglu og festu.
Slíkt verk sem The Waste Land (1922)
hefur ennþá ekki komið fram á okkar
dögum, enda vafasamt að skáld geti náð
inntaki okkar tíma vegna þess að al-
gjör eyðing er hugsanleg og hin hrylli-
legustu glæpaverk verða ekki tjáð með
orðum; sérhver tilraun til þess myndi
enda í flatneskju. Reynsla, sem er hinu-
megin við raunveruleikamúrinn, verður
ekki tjáð með venjulegum orðum; slík
reynsla er fjarri því sem raunskyn
manna nær. Þetta gildir um ýmsa at-
burði úr síðustu styrjöld, sem aðeins
verða túlkaðir í „absúrdisma". Hrylling-
ur fyrri tíma var túlkaður í listum og
bókmenntum, þótt hann væri yfirþyrm-
andi, því hann varð skilinn og skynjað-
ur, hugsanlegur. Nú á dögum verður
hryllingurinn ekki skynjaður; hann er
meiri en svo, að mannshugurinn geti
gert sér mynd af honum, nema skekkta
og bjagaða, absúrda. Raunveruleikinn
er úr tengslum við mennskt skyn. Menn
hafa íeyst úr læðingi öfl, sem þeir ráða
ekki við og geta ekki skilið nema abstrakt
eða í tölum og táknum stærðfræðinnar.
Mennsk hegðun tók á sig róbótsnið í
fyrri styrjöld, sem er jafnfjarlæg til
skynjunar mennskum skilningi. Vegna
þessarar þróunar er harmleikurinn dauð-
ur; harmleikur nútímans verður flatn-
eskjuleg skopstæling á harmleik, ef á að
tjá hann með hefðbundnum hætti og
mennsku máli; hann er of ægilegur til
slíks.
Þessi yfirþyrmandi og ómennski raun-
veruleiki birtist einnig í hinu ópersónu-
lega ríkisvaldi okkar tíma. Vald, sem
getur brennt upp hundruð þúsunda lif-
andi vera á andartaki, kæft sex milljónir
manna í gasklefum og látið milljónir
veslast upp í fangabúðum, er ekki
mennskt heldur djöfullegt, þótt ástæð-
an fyrir því sé nefnd „þjóðfélagsleg
nauðsyn". Þetta vald er raunveruleiki
vorra tíma.
Gamaldags mannvonzka er skiljanleg,
en sljór róbótismi nútímans er af allt
öðrum toga og gjörsneyddur öllu því
sem hingað til hefur verið nefnt
mennskt. Róbótinn er hugsjón ríkisvalds
nútímans: fullkomlega ábyrgur þjóð-
félagsþegn, sem aðlagar sig öllum kröf-
um ríkisvaldsins. Hann fellur inn í heild-
ina og er hið persónugerða meðallag
hagskýrslnanna, sem hefur alhæft gildi.
Statistíkin er tákn tímanna. Einstak-
lingur, sem er meðallag allra annarra,
er ekki til á guðs grænni jörð; slikt fyrir-
brigði er mesta lygasaga allra tíma, en
við þetta eru aðgerðir miðaðar. Bismarck
sagði á sínum tíma, að djöfullinn hefði
fundið upp statistíkina, enda má nota
hana með einkar góðum árangri. Æðsta
hugsjón ríkisvaldsins er aukin fram-
leiðsla, efnahagsleg velferð þegnanna,
þ. e. aukin þægindi og aukin kaup-
geta. Allt, sem stuðlar að þessu, er talið
siðferðilega rétt, en frávik frá þessum
kenningum rangt. Til þess að þetta megi
takast á sem stytztum tíma, þurfa allir
að leggjast á eitt, og sú er hin ábyrga
þjóðfélagsafstaða. Vilji og þarfir ein-
staklingsins utan þessa takmarks eru
neikvæð samkvæmt kenningunni. Ríkis-
valdið mótar siðferðið: það sem er því
hagkvæmt er gott. Þar með er mat góðs
og ills ekki lengur bundið æðri vizku
eða siðferðiskröfum trúarbragðanna,
heldur er það hagkvæmnisatriði. Mað-
urinn ræður ekki lengur sjálfur sínu lífi;
hann verður að brjóta meira og minna
niður í sjálfum sér til að lifa sem hag-
kvæmustu lífi fyrir ríkið, heildina, þjóð-
félagið. Menntun er öll í hendi ríkisins,
afþreying í formi skemmtana og lestrar-
efnis er miðuð við meðallagið, og ríkis-
valdið ákveður þetta efni ýmist beint
eða óbeint víða í löndum. Þegninn er
mótaður í það form, sem valdinu er
hagkvæmast; múgmaðurinn mótast, og
ríkið tekur að síðustu á sig form, sem
var einkenni frumstæðustu ættflokka-
samfélaga, þar sem allir lutu boði höfð-
ingjans eða ættföðurins.
Efnishyggja og skammsýni eru helztu
einkenni nútíma múg- eða velferðar-
þjóðfélaga. Öll æðri vizka og persónuleg
tjáning í listum og bókmenntum, sem
ekki samþýðist þörfum þjóðfélagsins, er
til trafala og verður með tímanum tal-
in hættuleg. Sú menningarlega stétta-
skipting, sem þegar er staðreynd í flest-
um ríkjum, verður æ gleggri. Ríkisvald-
ið ýtir undir með því að hlúa að því,
sem talið er hagstæðast til að móta þæg
vinnudýr. Smekkur á listir og bókmennt-
ir koðnar niður meðal fjöldans; fjölmiðl-
unartæki eru öll miðuð við meðallagið og
sljóvga og fletja smekkinn. Misræmi í
listasmekk er áberandi; sönnust túlkun
tíðarandans er oft talin sjúkleg og af-
skræmileg, fals og lygi, og sótzt er eftir
útsöluxómantík og smánarlegum eftir-
öpunum, ósönnum og inntakslausum.
Sums staðar eru gerðar tilraunir til að
46