Samvinnan - 01.10.1970, Side 14

VERKALÝÐS-
HREYFING
Verkalýðshreyfingin
og þjóðfélagið
Þröstur Ólafsson:
Það sem gróðursett er á
réttan hátt verður ekki rif-
ið upp: það verður aldrei
á braut borið sem vel er
varðveitt. Það vekur virð-
ingu niðjanna.
Laó-Tse
I.
Ef selja á .vöru, eru miklar
líkur til þess, að fyrir hana fá-
ist hærra verð, sé hún seld af
aðila, sem hefur einokunarað-
stöðu á viðkomandi markaði,
en ef hún þarf að keppa við
vörur annarra seljenda. Þess
vegna er skiljanleg sú tilhneig-
ing, að seljendur vöru reyni að
sameinast og tryggja sér þann-
ig kosti einokunarinnar.
Hagsaga nitjándu aldar ein-
kennist allverulega af þeim
árekstri, sem verður á milli
seljenda, er vilja sameinast, og
kaupenda, sem halda vilja
samkeppninni, þvi það er ætíð
kaupandinn sem borgar tíund
einokunarinnar.
Frá ofanverðri átjándu öld
og allt fram undir seinni
heimsstyrjöld mótar kredda
laisser-faire mjög allar hag-
fræðilegar hugmyndir manna.
Við þetta bættust svo kenning-
in um minnkandi afrakstur
jarðarinnar og fólksfjölgunar-
kenningar Malthusar. Laisser-
faire fullyrðir, að frjáls sam-
keppni milli framleiðenda
tryggi bezt nýtingu auðæfa
sérhvers þjóðfélags, og því sé
bezt að gefa allt frjálst og
eftirláta það eigin duttlungum.
Einkum megi ríkið hvergi
hindra frjálst samspil fram-
boðs og eftirspurnar.
í efnahagskerfi byggðu á
hagfræðikenningum hinnar
svokölluðu ensku klassikur
buðu verkamenn fram vinnu
sina eins og hverja aðra vöru á
markaði, sem laut lögmálum
framboðs og eftirspurnar.
Ef nú ibúafjöldinn eykst og
óhindruð samkeppni rikir á
milli verkamanna, hljóta
vinnulaun — að öllu óbreyttu
— að lækka allt niður á lág-
marksstig. Þannig var heimur
verkalýðs átjándu og öndverðr-
ar nitjándu aldar.
Með stofnun verkalýðsfélaga
er gerð tilraun til að hindra
þetta með því að fá seljendur
vinnu til að sameinast, þannig
að þeir kepptu ekki lengur hver
við annan með þeim afleið-
ingum að launin lækkuðu. Þau
eru þannig stofnuð sem varn-
arbandalög verkamanna gegn
hagkerfi hinnar rísandi borg-
arastéttar.
En fyrst með tilkomu vélar-
innar, sem kom i staðinn fyrir
vinnuafl, verða verkamenn að
stétt i nútimaskilningi. Þján-
ingasaga verkalýðsins byrjar
fyrst eftir að auðvaldsskipu-
lagið tekur að festa sig i sessi.
Af skiljanlegum ástæðum voru
atvinnurekendur ekkert áfjáð-
ir i það að leyfa verkamönnum
að sameinast. T. d. bannaði
brezka þingið verkamönnum
að mynda sambönd þegar árið
1799. í orði var atvinnurekend-
um einnig skylt að hlýða þessu,
en það reyndist aldrei annað
en fyrirsláttur. Það er ekki fyrr
en 1824, að samtakabanninu er
aflétt; þar með verður verka-
lýðshreyfingin að mikilvægu
afli bæði efnahagslega og póli-
tiskt. Fram að þeim tima hafði
verkalýðshreyfingin nær ein-
göngu barizt fyrir hærri laun-
um og styttingu vinnudagsins,
einkum fyrir börn og konur.
Verkamenn höfðu i upphafi
iðnbyltingarinnar sýnt and-
stöðu sina gegn hungri, at-
vinnuleysi og arðráni með því
að snúast gegn vélvæðingunni
og eyðileggja vélar. Var þetta
vísbending um það, að verka-
menn höfðu vaknað til með-
vitundar um hag sinn og leit-
uðu að orsökum eymdar sinn-
ar. Almennt hefur þó hreyfing-
in enn engin háfleyg efna-
hagsleg — eða pólitisk —
markmið. Hagkerfið var nýtt
af nálinni og fyrstu viðbrögðin
þvi leitandi og jafnvel feimnis-
leg.
En sérhver stétt hefur á ein-
hverju þróunarskeiði sinu haft
einhverja drauma um sjálfa
sig og stöðu sína i þjóðfélag-
inu. Það tekur oft langan tíma
að gefa slíkum draumum fast-
mótaða mynd. í draumnum
leynist niðurbyrgð von, sem
bíður eftir tækifæri til frelsun-
ar. Draumur verkalýðsstéttar-
innar var jafnrétti og mann-
sæmandi lif — ekki yfirráð,
drottnun og deiling. En þeir
sem lægst eru settir í þjóðfé-
laginu geta ekki blekkt sig á,
að slíkt sé mögulegt, meðan
ofar þeim standa aðrar stéttir
voldugri og ríkari. Margs kon-
ar kenningar, er flestar nefnd-
ust sósíalismi, reyndu að skapa
slikt riki á jörð. Með sósialisma
hefst tilraun verkalýðsstéttar-
innar til mótunar framtiðar-
þjóðfélagsins og umbyltingar
nútimans.
Robert Owen hafði kynnt
hugmyndir sínar um mannúð-
legt þjóðfélag, bæði í orði og
verki, en það var Thomas
nokkur Hodgkin — enskur hag-
fræðingur — sem setti fyrstur
fram þá kenningu, í samræmi
við viðurkennda hagfræði sins
tima (Ricardo), að aðeins
vinnan væri uppspretta auðs-
ins, en bætti síðan við í and-
stöðu við Ricardo, að því bæri
veikalýðnum einum allt and-
virði iðnaðarframleiðslunnar.
Þar með var búið að byggja
brúna, sem Marx og Engels
siðar þeystu yfir, er þeir lögðu
til atlögu við marghöfðaðan
þurs auðvaldsskipulagsins.
Inntak hreyfingarinnar hafði
breytzt úr þvi að vera nokkurs
konar varnarsamtök launþega
gegn hungri og arðráni í það
að verða þjóðfélagslegt bylt-
ingarafl, sem boðaði nýtt þjóð-
félag, þar sem þeir síðustu yrðu
fyrstir, en þeir fyrstu siðastir.
Framtíðin var orðin til á papp-
irnum.
II.
Sérhver lifandi hreyfing tek-
ur mið af því félagslega um-
hverfi, sem hún þróast í. Ekk-
ert mannlegt fyrirbæri hefur
neinn ósveigjanlegan eða eilíf-
an tilgang sem fylgja verður.
Ef einhverjar félagslegar eind-
ir hafa takmark, þá hafa þær
gefið sér það sjálfar og er því
í lófa lagið að breyta því. Fé-
lagslegt takmark hinnar ungu
verkalýðshreyfingar breyttist
ört fyrstu áratugi tilveru henn-
ar. Framundir 1820 berjast
verkamenn á móti hinu al-
valda riki (absolutisma) og
jarðeigendum. Þeir ráðast á
vélar og rifa þær niður, ekki af
skemmdarfýsn eða tilfinninga-
bræði, heldur voru það við-
brögð við óþolandi ástandi, sem
ekki bauð upp á neina valkosti.
Uppúr 1820 áttaði verkalýðs-
hreyfingin sig á þvi, að óvin-
urinn var ekki ríki jarðeigenda
og aðals, heldur voru verk-
smiðjukerfið og borgarastéttin
komin í hásæti þjóðfélagslegr-
ar mótunar og valda. Verka-
menn voru nú jákvæðir gagn-
vart iðnvæðingunni, en afneit-
12