Andvari - 01.01.1997, Blaðsíða 51

ANDVARI
ÞJÓÐHETJAN JÓN SIGURÐSSON
49
um bænda, en þeir óttuðust hækkun kaupgjalds ef fólk fengi að flytjast
óhindrað til sjávarsíðunnar.37 En ástæðan var ekki síður óttinn við vöxt
þéttbýlisins og það lífsmynstur sem þar tíðkaðist. í sveitinni strituðu kyn-
slóðirnar saman að ræktun landsins og unglingar vöndust á stöðuga vinnu
sem þótti affarasælli en skorpuvinnan við sjávarsíðuna.38 Grunnur þessa
viðhorfs var sú skoðun að vinnan væri „móðir allrar tímanlegrar velgengni
°g hagsældar, iðjuleysið undirrót og uppspretta vesaldóms, ódyggða og
lasta“, svo vitnað sé til fyrirlestrar um heimilislífið sem flutt var af sunn-
lenskum presti seint á síðustu öld.39 Sumir gengu svo langt að hvetja menn
til vinnu þótt hún skilaði engum efnahagslegum arði, í því skyni að forðast
iðjuleysið; „að tæta prjónles mun ganga næst því að gjöra ekki neitt . . .“
segir t.d. Halldór Þorgrímsson í grein í tímaritinu Höldur, „þó er engin
vinna svo vesöl og arðlítil, að ekki sje betra en iðjuleysið, því það er orsök
til margs ills.“40 í þessu lá einmitt helsti ókostur sjómennskunnar að mati
fþargra 19. aldar manna. Þannig harmaði greinarhöfundur sem skrifaði í
Isafold árið 1885 stækkun báta við Faxaflóa af því að þá gat „hver og einn,
hversu blásnauður sem hann var, byrjað búskap og hjúskap og svalað með
því fýsnum sínum og öðlast hið ímyndaða frelsi, að losna við að verða öðr-
urn háður sem hjú . . .“ Með þessu losnaði fólk „við hið sístarfandi og að
rnörgum þykir daufa og tilbreytingarlausa sveitalíf, en öðlazt sjávarlífsins
irnynduðu sælu: iðjuleysi þá daga sem ekki er á sjóinn farið, . . . svall og
munað; og vegurinn þá orðinn skemmri til tómthúsmennskunnar.“41
Lengi varði íslensk vinnulöggjöf þessa heimsmynd, en hún bannaði svo-
nefnda lausamennsku og takmarkaði mjög möguleika fólks til að setjast að
í þéttbýli.42 Allt fram á miðja 19. öld er ekki svo að sjá að dönsk stjórnvöld
hafi haft mikið við löggjöfina að athuga, enda var danskt atvinnulíf og
verslun ýmsum takmörkunum háð á einveldistímanum. Samþykkt svo-
uefndrar júnístjórnarskrár í Danmörku árið 1849 hafði þó í för með sér
miklar breytingar í þessum efnum, þar sem hún gerði ráð fyrir að at-
vinnufrelsi manna nyti sams konar lögverndar og eignarrétturinn.43 í sam-
ræmi við stjórnarskrána var dönsk efnahagslöggjöf færð í átt til meira
frjálsræðis á árunum eftir miðja öldina, sem kom m.a. fram í afnámi gilda í
hæjum og vinnukvaða í sveitum.44 Þessir vindar bárust norður til íslands
nokkrum árum síðar, en árið 1855 var milliþinganefnd falið að endurskoða
atvinnulöggjöfina að undirlagi Dana. Eftir nokkurra ára yfirlegu komst
uieirihluti nefndarinnar að þeirri niðurstöðu að óheft atvinnufrelsi ætti alls
ekki við á íslandi, af því að það myndi óhjákvæmilega grafa undan allri
reglu í landinu. Rökin voru í svipuðum dúr og rakin voru að ofan:
A íslandi . . . er á sumum tímum árs, hægt að vinna sér mikið inn, en það er um ver-
tíðarnar, einkum á veturna, þegar sjórinn á einum degi getur veitt meiri ávinning en