Andvari - 01.01.1953, Side 31

ANDVAIU
27
Á mótum gamals tíma og nýs
Fríhöndlunin svo kallaða, er við tók af verzlunareinokuninni
1788, var drjúgt spor í rétta átt. Vonbrigðin, sem hið nýja verzl-
unarlag olli, rnyndi sjálfsagt hafa gert vart við sig, þótt sjálf
verzlunarlögin hefði í einhverjum greinum verið betur úr garði
gerð. Svo átti nú að heita, að verzlunin væri frjáls öllum þegnum
Danakonungs, sem eigi hyggi sjálfir við einokun, eins og t. d.
Færeyingar. En minna varð úr þessu verzlunarfrelsi í reyndinm
en ýmsir gerðu sér vonir um. f stað hinnar gömlu löghelguðu og
stjórnartryggðu kaupþrælkunar, kom á velflestum höfnum lands-
ins einokun einstakra kaupmanna, sem að vísu var hvergi nærri
eins römmum skorðum bundin, en þó fullörðug flestum. Megin-
ástæðan til þess, að svona fór, var sú, að vegna frumstæðra fram-
leiðsluhátta, mannfæðar og fátæktar og þar af leiðandi litils vöru-
framboðs, var verzlunarmegin margra kaupstaðanna svo lítið, að
naumast var svigrúm fyrir fleiri verzlanir en eina á hverri höfn
í stórum landshlutum, og þar réðu fyrrverandi þjónar gömlu
konungsverzlunarinnar fyrir, í hinum fomu einokunarhreiðrum,
er þeir höfðu að nafninu til keypt af ríkisstjórninni, og þótti fá-
um fýsilegt að efna til samkeppni við þá við slíkar aðstæður,
enda gáfust flestir skjótlega upp, er slíks freistuðu. Á slíkum höfn-
um var það þá helzt til vonar, að þangað kynni að slæðast lausa-
kaupmenn með skip sín og rjúfa einokunarhringinn nokkrar vik-
ur á sumri. Og auðvitað var mönnum nú frjálst að leita verzlunar
hvar sem þeim sýndist, voru ekki við viss kauptún bundnir eins
og fyrrum, ef annað þótti vænlegra og ekki bundu skuldaviðjar
þá við einhvem einn stað; en slíkt var altítt, og í rauninni var
lánsverzlunin og verzlunarskuldimar þyngsti hlekkurinn á öllum
þona hænda í landinu langt fram á 19. öld og reyndar fram
urn aldamótin 1900. Verzlun lausakaupmanna varð frá upphafi
til nokkurra úrbóta um verzlunarkjörin almennt, þótt of skammt
hrykki, enda þóttist ríkisstjórnin til neydd að þröngva nokkuð
kosti þeirra 1792, að áskorun fastakaupmanna, er allir skulduðu
henni meira eða minna fé fyrir vörur og verzlunargögn og þótt-
ust myndi verða gjaldþrota, nema nokkrar hömlur yrði lagðar