Vikan - 17.12.1987, Síða 58

SKY

Merkimiðar á eldspýtnastokkum hafa verið með ýmsu móti og oft miðaðir við markaðinn sem þeim eru ætlaðir.
Lítíl saga of eldspýtum
Nú þegar jólin nálgast er
rykið dustað af hinum sí-
gildu jólasögum sem flestar
ganga út á það að sýna fram á
hvernig jólin galdra fram
það besta í mönnunum. Því
miður eru ekki allar jólasög-
ur jafn hugljúfar, og ein sú
sorglegasta er tvímælalaust
hin sígilda saga H.C. Ander-
sens um litlu stúlkuna með
eldspýturnar.
En hvernig skyldi sagan hafa
orðið ef ekki hefði verið búið að
finna upp eldspýturnar? Fárán-
leg spurning? Ekid svo ef haft er
í huga að á dögum Andersens
voru eldspýtur tiltölulega nýleg
uppfinning hversu einkennilega
sem það kann að hljóma.
Það hlýtur að teljast undar-
legt hversu lítið aðferðir manna
til að framkalla eld þróuðust í
gegnum aldirnar allt fram á síð-
ustu öld. í Skandinavíu hafa
fundist tinnuáhöld frá járnöld
sem voru jafn vel hönnuð til að
kveikja eld og þau sem voru í
notkun í byrjun síðustu aldar.
Notaðar sem eitur
Það var ekki fyrr en uppúr
1830 sem eldspýtan var fúndin
upp. Það var hin svokallaða fos-
fórseldspýta sem náði fljótlega
mikilli útbreiðslu, en þrátt fyrir
kostina sem voru lágt verð og
að hægt var að kveikja á þeim
með því að strjúka þeim við
hvað sem var, voru óskostirnir
líka miklir. Það kviknaði alltof
auðveldlega á þeim. Margir
eldsvoðar voru raktir til þess að
eldspýtur hefðu nuddast saman
í stokknum og valdið íkveikju.
Ennffemur innihélt íkveikjuefn-
ið gult fosfór sem er baneitrað
og samkvæmt skýrslum líkskoð-
unarmanna voru eldspýtur oft
notaðar til að flýta fyrir arfi eða
ekkjudómi.
Það voru svo sænskir athafna-
menn sem fundu upp öryggis-
eldspýtuna á seinni hluta síð-
'

ustu aldar og gerðu með henni
Svíþjóð að stórveldi í eldspýtna-
framleiðslu. Allt i einu urðu Sví-
ar svo til allsráðandi í eldspýtna-
sölu um allan heim og iðnaður-
inn heima fýrir óx gífurlega
hratt. Alls hafa yfir 150 eld-
spýtnaverksmiðjur verið stofh-
aðar í Svíþjóð, en á endanum
var öll framleiðslan sameinuð
undir einn hatt, Svenska Tand-
sticks Aktiebolag, sem hafði
aðalstöðvar sínar í Jönköping.
Eftirlíkingar
Um allan heim reyndu menn
að herma eftir Svíum en náðu
ekki sömu gæðum í ffamleiðsl-
unni. Til þess að standast sam-
keppnina brugðu þá margir
ffamleiðendur um allan heim á
það ráð að merkja eldspýtur sín-
ar sem sænskar væru. Sem dærni
um það má nefna að þegar
sænskir framleiðendur ætluðu
að fá einkaleyfi fyrir 150 merki-
miðurn í Japan fengu þeir aðeins
einkaleyfi fyrir innan við 20
merki. Öll hin sænsku merkin
voru þegar í notkun hjá jap-
önskum framleiðendum. Önnur
saga er af þýskum eldspýtna-
ffamleiðanda í Kólombíu sem
skírði verksmiðjuna sína
„Sweden“ til að geta sett „Made
in Sweden“ á stokkana sína.
Þrátt fyrir að eldspýturnar
hafi verið í frumbernsku á tím-
um litlu stúlkunnar hans H.C.
Andersens hafa þær lítið sem
ekkert breyst, og ekki heldur
umbúðirnar, hinir sígildu stokk-
ar sem eru líka sænsk uppfinn-
ing. Þrátt fyrir ýmsar tilraunir til
endurbóta hefúr upprunalega
formið haldist og öllum líkað
vel þó að hver spýta endist
heldur stutt eins og litla stúlkan
komst að. AE.
Þessi vél hjá sænsku
eldspýtnaverksmiðjunum
fýllir u.þ.b. 1.000 stokka
á mínútu.
58 VIKAN