Menntamál - 01.04.1961, Blaðsíða 49

MENNTAMÁL
39
Reynslan er líka ólýgnust um það að upplausnartímar
menningarforma og skipulagshátta þurfa síður en svo að
leiða af sér afturför í skáldskap. Þar höfum vér augljós-
ustu dæmin úr vorri eigin sögu. Greinilegt er að eitt vold-
ugasta ljóð norrænt, Völuspá, er ekkert annað en svana-
söngur ásatrúarinnar. íslendinga sögur eru ritaðar í þann
mund sem þjóðveldið, síðasta afsprengi ættasamfélags-
ins, er að líða undir lok. Og hin stórbrotnu verk Kiljans,
eins og Sjálfstætt fólk og Heimsljós, verða til á tímamót-
um þegar hið fámenna og örsnauða bændaþj óðfélag á
íslandi er að syngja sitt síðasta vers í varðveizlu þjóð-
menningarinnar.
Aðstaða skáldsins í borgaralegu nútímaþjóðfélagi er
næsta ólík því sem gerist í kommúnistaríkjum, þar sem
samfélagið ber það á höndum sér ef það auðsýnir því full-
an trúnað. í hinum vestræna heimi eru flest skáld aftur
á móti í meiri eða minni uppreisnarhug gagnvart þjóð-
félagi sínu. Hið margrómaða frelsi þeirra, og þá ekki
sízt ljóðskáldanna, er helzti mikið í því fólgið að lepja
dauðann úr skel, jafnvel þó þau hafi hægara um sig en
samvizkan stundum kann að bjóða. Og slái í harðbakka,
stendur sjaldnast á hefndum stjórnvalda fremur en aust-
antjalds, eins og dæmin sanna, nú síðast eitt glænýtt frá
Frakklandi.
En þess ber og að gæta að hinar síharðnandi mótsetn-
ingar borgaralegs þjóðfélags skapa þá dramatísku spennu
í vestrænan skáldskap sem svo lítt gætir í hinni jákvæðu
tilgangslist sameignarþjóðanna. Einmitt vegna þess að
sjálft þjóðskipulagið hér vestra stefnir víðast hvar til
meiri eða minni hnignunar verða öll viðhorf harmsögu-
legri og knýja til dýpri könnunar á launkofum tilverunn-
ar — og það eru því miður oftast slíkar aðstæður sem
geta af sér stórbrotnasta list. Jafnvel í ljóðum þeirra sem
móthverfir eru hugsjónum sósíalismans speglast vantrú
á hinn fyrri lífsmátt borgaralegrar menningar, þótt með