Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Page 11

rýmast ákvæðum stjómarskrár. Samkvæmt 60. gr. stjómarskrárinnar skera
dómstólamir einnig úr um embættistakmörk framkvæmdarvaldshafa, svo sem
hvort þeir hafa farið að ákvæðum stjómarskrár, hvort reglur sem þeir setja
hafi lagaheimild eða hvort um einstakar ákvarðanir þeirra hafi farið að lögum.
Veiting stöðu var t.d. talin brjóta í bága við jafnréttislög, sbr. H 1993 2230.
Það getur verið erfitt úrlausnarefni hve langt þetta úrskurðarvald dómstólanna
nær, sérstaklega verða dómstólamir að virða ákvarðanir sem fara eiga að mati
annarra valdhafa. Dómstólamir líta þá aðallega til þess hvort farið sé að
reglum um matið, en geta einnig talið sér heimilt að skera úr um hvort matið
sé byggt á málefnalegum grunni. Dómstólar eiga að fara varlega með þetta
vald sitt gagnvart hinum handhöfum rrkisvaldsins. Sérstaklega hlýtur það að
gilda gagnvart vilja löggjafans þar sem hann fær vald sitt beint frá þjóðinni
í kosningum. Það er þó aðeins sá vilji löggjafans, sem kemur fram af réttum
lögskýringargögnum, sem dómstólar mega taka tillit til. Þeir mega því ekki
geta sér til um hver hann er af ummælum í fjölmiðlum og þótt þau ummæli
séu ef til vill staðfest af Alþingi eftir að dómur er fallinn hefur það enga þýð-
ingu um dómsúrlausnina.
Hér að framan hefur verið getið þess hlutverks dómstólanna að skera úr um
hvort lög séu í samræmi við stjórnarskrá og úr ágreiningi um takmörk valds
yfirvalda. Dómstólar eiga einnig úrskurðarvald um valdmörk þeirra sjálfra, en
það vald takmarkast af því að samkvæmt 59. gr. stjómarskrár er skipun dóms-
valdsins ákveðin með lögum og þeir verða auðvitað að fara að þeim lögum.
Skipun dómsvaldsins og þær reglur sem dómsvaldinu ber að haga gerðum
sínum eftir er að finna í hinum eiginlegu réttarfarslögum, eins og kalla má
þau eftir lagabreytingarnar sem gildi tóku 1. júlí 1992. Þetta eru lög nr.
92/1989 um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði, lög nr. 19/1991
um meðferð opinberra mála og lög nr. 91/1991 um meðferð einkamála og
svo lög nr. 75/1973 um Hæstarétt íslands. Önnur lög, sem segja má að heyri
til réttarfarsins samkvæmt hefð, ná eftir breytingarnar frekar til þess hvernig
framkvæmdarvaldshafar eiga að haga sínum gerðum. Nokkrir kaflar þeirra
laga eru þó um meðferð mála fyrir dómstólum. Lög um skipti, aðfarargerðir
°g uppboð mæla þannig aðallega fyrir um hvernig sýslumenn eiga að haga
störfum á þessum sviðum.
I 1. gr. laga nr. 92/1989 segir að héraðsdómstólarnir fari með dómstörf,
hver í sínu umdæmi, í opinberum málum og einkamálum, þar á meðal við
skipti, aðfarargerðir og uppboð. í 1. og 2. gr. laga nr. 19/1991 er mælt fyrir
um hvaða mál séu opinber mál. Þetta eru mál sem handhafar ríkisvaldsins
höfða til refsingar lögum samkvæmt, til upptöku eigna eða sviptingar réttinda,
svo og til ómerkingar ummæla o. fl. Lög nr. 91/1991 fjalla um meðferð
einkamála, en það eru mál varðandi ágreining um réttindi og skyldur manna,
og einnig þau mál er menn höfða til að ná rétti sem ekki fæst uppfylltur, enda
þótt ekki verði sagt að ágreiningur ríki um tilvist hans. Úrskurður dómstóls
er oftast nauðsynlegur til þess að menn fái aðstoð framkvæmdarvaldshafa til
5