Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Side 48

lega fáir telja viðunandi nú, að ríkisskattstjóri væri formaður þeirrar nefndar,
þó að hann væri á árum áður formaður ríkisskattanefndar, fyrirrennara yfír-
skattanefndar. Kjaradómur sem starfar samkvæmt lögum nr. 120/1992 er
sjálfsagt dómstóll í mörgum samböndum.
Reglumar í stjómarskránni um dómstólana em ekki ítarlegar og mun fátæk-
legri en það sem þar segir um forsetann, Alþingi og ríkisstjóm. I V. kafla stjóm-
arskrárinnar er fjallað um dómstólana. Þar segir fyrst, í 59. gr.: „Skipun dóms-
valdsins verður eigi ákveðin nema með lögum“. Það er því lagt í hendur Alþingis,
hvemig dómstólakerfið í landinu er, en jafnframt er lagt bann við því, að það
verkefni sé falið ráðhermm eða öðmm stjómvöldum. Almenn dómstólalög hafa
ekki verið sett hér á landi, en sérstök lög um meðferð opinberra mála, önnur
um meðferð einkamála og ákvæði um verkefni dómstóla við skipti, aðför,
kyrrsetningu og lögbann og nauðungarsölu em talin í lögum, sem tóku gildi 1.
júlí 1992. Þá eru sérstök lög um Hæstarétt. Víða í öðmm lögum segir um verkefni
dómstóla, t.d. í 100. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt: „Urskurður
yfirskattanefndar er fullnaðarúrskurður um skattijárhæð. Agreining um skatt-
skyldu og skattstofna má bera undir dómstóla“. I 61. gr. stjómarskrárinnar segir
m.a. að dómumm verði ekki vikið úr embætti nema með dómi.
I þessari grein er fjallað um stöðu dómstóla í stjómskipuninni, ríkiskerfmu sem
er mótað af lagareglum. I greininni er ekki reynt að draga upp mynd af stöðu
dómstóla í þjóðfélaginu, enda er þar um erfitt verkefni að ræða. Til skýringar
má geta þess, að ýmsir réttarfélagsfræðingar vilja lýsa dómstólunum á gmndvelli
þess, að í einkamálum leysi þeir úr ágreiningsefnum. Þeir benda jafnframt á, að
fleiri aðilar, sérstaklega gerðardómar, gegni sams konar hlutverki. Jafnframt ræða
þeir, að starfshættir hjá dómstólunum og sá tími, sem afgreiðsla mála tekur hjá
þeim, hafi sennilega þau áhrif, að leitað sé annarra leiða. Það er t.d. gert með
því að staðla samninga4 í því skyni að koma í veg fyrir ágreining, og með því
að leita sátta og málamiðlunar, stundum með aðstoð þriðja aðila. Sérstök
vandamál, sem vafalítið leiða oft til þess að ekki er leitað til dómstóla, er
kostnaðurinn við málaferli og það, að ágreiningsefnin em annaðhvort svo lítil
eða svo margslungin, að menn telja sér ekki fært að efna til dómsmáls. Dæmi
um hið síðargreinda em deilur um þjónustu, sem keypt er vegna daglegra þarfa,
og svo nágrannakritur, þar sem tilraun til að koma einu atriði fyrir dóm leiðir í
ljós, að ágreiningurinn er margs konar og hefur oft orðið til á löngum tíma. Hér
á landi em reglur um gjafsókn og einföldun málsmeðferðar þau viðbrögð, sem
helst em reynd vegna vandamála af þessu tagi í starfsemi dómstóla.
Hlutverk dómstóla í opinberum málum má einnig skoða með ýmsum hætti
af sjónarhóli réttarfélagsfræðinnar. I víðu samhengi má segja, að framlag
þeirra sé eitt af því sem ríkið leggur af mörkum til að varðveita friðinn og
4 Sjá lög nr. 97/1992 um staðla. - Yfirlit um viðhorf réttarfélagsfræðinga er t.d. í Jörgen
Dalberg Larsen: Lovene og livet - en retssociologisk grundbog (3. útg., Khöfii 1994).
42