Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 54

hjálpargagn hér á landi þar sem íslenskur stjórnarfarsréttur hefur í ríkum mæli
fylgt því, sem gildir í Danmörku.
Ef dómstóll telur, að stjómvaldsákvörðun fái ekki staðist, lýsir hann hana ógilda.
Þá getur komið til kasta stjómvalds á ný. Hitt er sjaldgæft en þó ekki óþekkt, að
dómstóll breyti efni stjómvaldsákvörðunarinnar, svo sem í skattamálum.
Af því sem nú hefur verið sagt, kemur fram, að það er á verksviði dómstóla
að fjalla um stjórnvaldsákvarðanir og þeir hafa heimild til að lýsa þær ógildar
og jafnvel að breyta þeim. Undirstaða þessa er 60. gr. stjómarskrárinnar, en
sú regla er ekki fallin til að vera ein sér grundvöllur þessara dómsathafna.
Nú er svo komið, að heimildin takmarkast af fordæmum og einstökum laga-
reglum. Sumum slíkum reglum, sem eiga að sníða dómsvaldinu stakk að
þessu leyti, er ekki framfylgt eftir orðum sínum, og er e.t.v. mikilvægasta
dæmið um það ákvæði 100. gr. skattalaga, sem fyrr er tekið upp.
Dómsúrlausnir um úrskurðarvald stjórnvalda í sifjarétti eru ekki eins ljósar.
Hafa dómstólar stundum talið sér heimilt að endurmeta stjórnvaldsákvarðanir
á þessu sviði, t.d. um forræði barna. Grundvöllur þessa er hin almenna regla
um að dómsvaldið sé hjá dómurum samkvæmt 2. gr. stjórnarskrárinnar, og
nú 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu eftir lögfestingu hans með lögum nr.
62/1994. Verður að telja að gildi fordæma, sem takmarka rétt til að leita til
dómstóla með stoð í lagaákvæðum, sé næsta lítið eftir að þessi lög tóku
gildi.
Hér hefur verið reynt að varpa nokkiu ljósi á samband dómstóla og stjórn-
valda. Dómstólar hafa einnig heimild til að meta gildi almennra reglna, svo
sem reglugerða, sem settar eru af stjórnvöldum.9
Vikið skal stuttlega að nokkrum álitaefnum enn:
Stjórnvöld ráða rniklu um fullnustu refsidóma. I 29. gr. stjómarskrárinnar
segir, að forseti náði menn og veiti almenna uppgjöf saka. Valdinu er beitt af
ráðherra, sbr. 13. gr. stjómarskrárinnar. í 40.-42. gr. almennra hegningarlaga
er mælt fyrir um reynslulausn fanga, sem ákveðin er af ráðherra eða öðru
stjórnvaldi. Refsiframkvæmd er nú hér á landi verkefni stjómvalda.
Það er lítt raunhæf spurning, sem þó hefur komið fyrir dómstóla, hvort
heimilt sé að leita beint til þeirra með kröfu, sem unnt er að gera hjá stjórn-
völdum. Hefur verið talið heimilt að ganga fram hjá stjómvaldi, þegar efnis-
atriði eru ekki að öllu leyti afgreidd í stjómvaldsákvörðun.10 Fordæmisregla
er, að ekki þurfi að tæma heimildir í skattalögum til stjómlegrar kæru eftir
fyrstu skattálagningu, en skattþegn á hins vegar rétt til stjómvaldsmeðferðar
á kærustigi ef hann kýs.* 11 I málum um önnur atriði hefur Hæstiréttur talið
9 Sigurður Líndal: Stjómkerfi búvöruframleiðslunnar og stjórnskipan íslands, 1992.
10 T.d. hrd. 1976 138.
11 Hrd. 1992 1377.
48