Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 73

öryggiskennd almennings það og væntir þess, að svipuð tilvik verði framvegis dæmd
með sama eða svipuðum hætti sem áður var. Og dómendur fínna það einnig ekki
síður, að sjálfum þeim er öruggast að fylgja þeim fordæmum, sem þeir hafa skapað.
Ef æðsti dómstóll hefur um hríð leyst með ákveðnum hætti tiltekin tilvik, mun hann
ekki víkja frá þeim fordæmum, nema þau verði ekki samþýdd því ástandi, sem
síðar hefur skapazt, lög hafi breytzt eða þau hafi sýnilega verið rangskilin.8
í ritinu Réttarfar sem Theodór B. Líndal tók saman á grundvelli rits Einars
Arnórssonar segir þetta:
[...] hvort sem því er játað, að dómstólar hafi löggjafarvald eða ekki, þá er það
staðreynd, að í raun hafa dómstólar rík áhrif á þróun réttarins og mótun. Hér á
landi og víðar, t.d. á Norðurlöndum, eru dóma fordæmi ekki talin algerlega bindandi.
Löggjafaráhrif dómstóla verða þá enn ríkari, því að þá nær heimild þeirra til þess
að skapa lagareglu einnig til að fella hana úr gildi.9
Ólafur Jóhannesson fer svofelldum orðum um fordæmi og fjallar þá sér-
staklega um gildi þeirra á sviði stjómskipunarréttar:
Hér era þau að vísu ekki talin bein réttarheimild, þar eð þau eru ekki bindandi fyrir
úrskurðaraðila síðar, þ.e.a.s. þeir eru ekki skuldbundnir til að leysa úr samskonar
málefni á sama hátt og áður. En fordæmi geta orðið grandvöllur réttarvenju. Og í
reyndinni skipta fordæmi miklu um myndun og þróun réttarreglna, því að reynslan
sýnir, að dómstólar fylgja að jafnaði fordæmi sínu, enda krefst réttaröryggi þess.10
Armann Snævarr lætur meðal annars þessi orð falla um fordæmi sem réttar-
heimild:
Sægur af reglum þeim sem nú teljast til íslenzks réttar, hefir mótazt fyrir atbeina
dómstóla. Menn haga lögskiptum sínum til frambúðar í samræmi við dóminn eins
og fyrr segir. Kann þannig að myndast venjuhelguð réttarregla um þetta atriði. Dóm-
urinn, sem lagði grundvöllinn undir regluna er ef til vill gleymdur, en reglan sjálf
er geymd. Þannig era fordæmi og réttarvenja oft samslungin, svo að lítt eða ekki
verður á milli skilið. En samleikur þeirra er og með öðram hætti. Dómsúrlausnir
myndu yfirleitt greiða úr því til þrautar, hvort tiltekin venjubundin háttsemi væri
svo vaxin, að hún hefði skapað háttemisreglu með lagagildi.* 11
Hér á landi er Hæstiréttur ekki bundinn af fyrri úrlausnum sínum og engri réttarreglu
er fyrir að fara, sem bindur héraðsdómara skyldu til að fylgja fordæmi Hæstaréttar.
8 Einar Amórsson. Almenn meðferð einkamála í héraði. Rv. 1941, bls. 6
9 Einar Amórsson og Theodór B. Líndal: Réttarfar I. Rv. 1967-68, bls. 8.
10 Ólafur Jóhannesson: Stjómskipun fslands. Rv. 1960. Önnur útgáfa. Rv. 1978, bls. 104.
11 Ármann Snævarr: Almenn lögfræði, sjötta útgáfa. Rv. 1988, bls. 213-14.
67