Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 9

2. FLOKKUN MANNRÉTTINDA SEM BYGGIST Á MISMUNANDI
SKYLDUM RÍKISINS
Nauðsynlegt er að fara nokkrum orðum um þá flokkun mannréttinda sem
hefð er fyrir að nota með hliðsjón af eðli þeirra. Slík flokkun er notuð sem meg-
inröksemd fyrir því að þeim verði ekki framfylgt með sama hætti. Borgaraleg
og stjómmálaleg mannréttindi hafa frá öndverðu einkennst af togstreitu ríkis og
borgara. Með þeim er lýst yfir ýmsum frelsisréttindum borgaranna gagnvart
gerræðislegum afskiptum ríkisins eða banni við tilteknum athöfnum þess.
Dæmigerð réttindi af þessum toga em persónufrelsi, skoðana- og tjáningar-
frelsi, félaga- og fundafrelsi, ferðafrelsi, friðhelgi heimilisins og frelsi til að
njóta eigna sinni. Gengið er út frá því að menn séu fæddir jafnir með ákveðin
réttindi sem ekki verði af þeim tekin. Réttindi þessi verði best tryggð með
afskiptaleysi ríkisins og þau takmarkist aðeins af réttindum annarra. Krafa er
gerð um að slíkar takmarkanir byggist á almennum og hlutlægum sjónarmiðum
og að mælt sé fyrir um þær í lögum til þess að spoma við gerræðislegum
ákvörðunum unt að beita þeim. Þessi mannréttindi rekja rætur sínar til náttúru-
réttarkenninga 18. aldar og birtast afdráttarlaust í réttindaskjölum borgara við
lok einveldistíma.1 Vegna þeirra skyldna sem borgaraleg og stjómmálaleg rétt-
indi leggja á ríkið, þ.e. að halda að sér höndum, hafa réttindi af þessum toga
verið kölluð neikvæð réttindi. Flest þessara réttinda hafa verið bundin í íslensku
stjómarskrána allt frá 1874. Um áratuga skeið hafa íslenskir dómstólar beitt
þessum réttindum í stjómarskránni með þeim hætti að löggjöf sem gengur of
langt til að takmarka þau er vikið til hliðar.
Gagnstætt þessu eru efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi skil-
greind sem jákvæð réttindi þar sem þau verði ekki virk nema ríkið grípi til sér-
stakra aðgerða til að tryggja þau, enda kveða þau oft á um rétt til tiltekinnar
aðstoðar. Dæmigerð réttindi af þessum toga eru réttur til félagslegs öryggis, þar
með talið almannatrygginga og félagslegrar aðstoðar, réttur til viðunandi lífsaf-
komu, réttur til að njóta sjúkraþjónustu, réttur til að taka þátt í menningarlífi
auk sérstakra réttinda viðkvæmra hópa sem þarfnast vemdar, til dæmis bama og
unglinga, bamshafandi kvenna og fatlaðra.
Örðugt er að draga skörp skil á milli efnahagslegra réttinda annars vegar og
félagslegra réttinda hins vegar. Oftast er rætt um þessi réttindi í sömu andrá
enda eru þau oft og tíðum samtvinnuð. I einfaldaðri mynd má segja að efna-
hagsleg réttindi tengist möguleikum manns til afkomu og að afla sér tekna til
þess að hann megi njóta efnahagslegs öryggis. Dæmigerð slík réttindi eru rétt-
ur manns til vinnu og réttur til sanngjamra launa. Þegar rætt er um félagsleg
réttindi er gjaman skírskotað til réttar til félagslegs öryggis. Það hugtak má
greina í tvo megin þætti, félagslegar tryggingar eða almannatryggingar, þar
sem gengið er út frá því að við lýði séu samtryggingarsjóðir sem stofnast a.m.k
1 Alf Ross og Ernst Andersen: Dansk statsforfatningsret, bls. 176. Sbr. einnig Gunnar G.
Schram: Stjómskipunarréttur, bls. 448-450.
77