Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Page 44

3. LÖG OG STJÓRNSÝSLA
Með sama hætti og menn hefur greint á um siðferði hefur þá greint á um hvort
lög séu almennt æskileg og þá hvert eigi að vera nánara efni þeirra. Ýmsar kenn-
ingar hafa verið settar fram um að lög séu almennt af hinu illa og sú valdbeiting
sem felist í lögunum sé sambærileg hverju öðru ofbeldi eða kúgun.4 5 Aðrar hug-
myndir standa til þess að viðurkenna gildi laganna, að minnsta kosti að ein-
hverju marki.
3.1 Almenn réttlæting laganna
Lágmarksréttlæting laganna, ef svo má að orði komast, styðst einfaldlega við
það gagn sem lögin hafa við það að tryggja líf og limi manna í samfélagi. Þessi
rök koma til dæmis fram í máli Þorgeirs Ijósvetningagoða við kristnitöku á
Alþingi, sem Ari hinn fróði Þorgilsson segir frá í íslendingabók, en að mati Þor-
geirs var vegið að friðsamlegri sambúð manna í landinu þegar svo var komið að
ekki höfðu allir ein lög.:’ Rök sem þessi hafa fengið ítarlega umfjöllun í skrifum
ýmissa fræðintanna seinni tíma. Hér má til dæmis nefna kenningu enska fræði-
mannsins H.L.A. Hart um svokallað lágmarksinntak náttúruréttar sem um margt
byggir á hugmyndum D. Hume og T. Hobbes. Samkvæmt Hart verða menn að
hafa lög sem uppfylla ákveðin lágmarksefnisskilyrði ef aðeins er lagt til grund-
vallar að þeir vilji komast af lifandi í samfélagi hver við annan og tekið er tillit
til ákveðinna almennt viðurkenndra staðreynda unr mannlega náttúru og um-
heiminn.6
Hugmyndir Þorgeirs ljósvetningagoða, T. Hobbes, D. Hume og H.L.A. Hart
segja lítið um hvemig nánara efni laganna eigi að vera. Ef lagt er til grundvali-
ar að mönnun sé fleira verðmætt en lífið eitt má þó færa að því rök að ekki
aðeins eigi samfélagið að vera lögbundið heldur eigi lögin að tryggja að menn
geti notið þessara verðmæta. Því betur sem lögin nái þessum tilgangi sínum, því
betri séu lögin. Því verr sem þau gera það því verri séu þau. Svo slæm geti lög
verið að þessu leyti að þau beinlínis vinni gegn tilgangi sínum. Siðferðilegt gildi
svo gallaðra laga er þá ekki neitt. Þau eru ólög sem eru að vettugi virðandi (1.
lex iniusta non est lex, virtuem obligandi non habet).7
4 Hér er vísað til fjölbreyttrar flóru kenninga sem telja lögin annað hvort ekki styðjast við nein rök
eða þurfa mjög róttækra breytinga við. I þessu sambandi koma einkum til skoðunar kenningar
kenndar við Marxisma, stjómleysi, auk ýmissa kenninga í ætt við frjálshyggju.
5 „En þá hóf hann tölu sína upp, es menn kvómu þar, ok sagði at hónum þótti þá komit hag manna
í ónýtt efni, ef menn skyldi eigi hafa allir lög ein á landi hér, ok talði fyrir mönnum á marga vega,
at þat skyldi eigi láta verða, ok sagði, at þat mundi at því ósætti verða, es vísa ván vas, at þær bar-
smíðir görðisk á miðli manna, es landit eyddisk af. [...] Þat mon verða satt, es vér slítum í sundr
lögin, at vér monurn slíta ok friðinn". íslendingabók, VII. kapituli, bls. 17. íslensk fomrit. I. bindi
fyrri hluti, Jakob Benediktsson gaf út. Reykjavík 1948.
6 H.L.A. Hart: The Concept of Law. Oxford 1961, bls. 189 o.áfr..
7 Hér er vfsað til kenninga sem lagt hafa áherslu á siðferðilegar forsendur laga. Þessar kenningar,
sem þó eru urn margt ólíkar sín á milli, hafa almennt verið kenndar við náttúrurétt. Setningin lex
iniusta non est lex er oft kennd við heilagan Tómas frá Aquino án þess þó að koma orðrétt fram í
112