Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Page 46

framkvæmanleg, skiljanleg, birt og almenn,8 svo eitthvað sé nefnt. Réttarríki, í
þessurn skilningi, stendur þannig ekki til þess að eignarréttindi, tjáningarfrelsi
eða önnur efnisleg réttindi, sem færa mætti rök fyrir, njóti verndar laganna. Ef
þessi þröngi skilningur er lagður í réttarríkishugtakið er það jafnvel ekki því til
fyrirstöðu að lög ákveðins samfélags mæli fyrir um eða leyfi háttsemi sem aug-
ljóst er að er siðferðilega röng eða óréttlát, enda geta slík lög verið birt, vel fram-
kvæmanleg, skýr og skiljanleg og almenns eðlis.9
Með því að leggja þröngan skilning í réttarríkishugtakið er ekki þar með sagt
að ekki eigi að gera ýmsar efnislegar kröfur til laganna, svo sem þá að lögin eigi
að vera réttlát og tryggja borgurunum ýmis réttindi. Það horfir hins vegar til
skýrleika að halda réttarríkishugtakinu aðgreindu frá því ástandi þegar lögin
fullnægja öllum kröfum siðferðis. A grundvelli slíks réttarríkishugtaks getum
við þá sagt að tiltekin lög séu ófullkomin þegar af þeirri ástæðu að þau fullnægja
ekki kröfum réttarríkis, jafnvel þótt okkur greini á um hvert nánara efni laganna
eigi að vera. Við getum verið sammála um að slík lög séu slæm í þeim (tækni-
lega) skilningi að þau eru ekki líkleg til að ná þeint frumtilgangi sínum að hafa
áhrif á háttsemi fólks. Þótt nauðsynlegt sé að lög fullnægi kröfum réttarríkis til
að teljast fyllilega góð felst þannig engin mótsögn í því að færa rök fyrir því að
meira þurfi að koma til að svo verði.10
Færa má önnur rök fyrir réttarríkinu en þau siðferðilega hlutlausu sjónarmið
sem að framan greinir. Þessi rök eru reist á þeirri hugmynd að enda þótt lög séu
almennt æskileg til þess að menn geti nýtt sér ákveðin gæði svo sem líf sitt og
8 Vekja ber athygli á því að kröfunni um að lög séu almenn samkvæmt réttarríkinu má ekki rugla
saman við það að lög skuli ekki mismuna mönnum. Krafan um að lög séu almenn samkvæmt rétt-
arríkinu beinist að því að lögin séu almennar og óhlutbundnar reglur í stað þess að miðast við hvert
einstakt tilvik eða vera samansafn einstaklingsbundinna ákvarðana. Þótt þessu skilyrði sé fullnægt
er ekki þar með sagt að jafnræði samfélagsþegnanna sé tryggt að lögum.
9 Islenska umfjöllun um réttam'kishugmyndina má til dæmis finna í VIII. kafla í greinasafni Garð-
ars Gíslasonar: Eru lög nauðsynleg? Reykjavík 1991. Einnig má vísa til 11. kafla greinasafns J.
Raz: The Authority of Law, Oxford 1979, og J. Finnis: Natural Law and Natural Rights, bls. 270-
276, Oxford 1981. Eins og í tilvitnuðum heimildum er hér lagður þröngur skilningur í réttarríkis-
hugtakið.
101 grein Ragnars Aðalsteinssonar: ... „einungis eftir lögunum“, Ulfljótur, 4. tbl. 2000, bls. 569,
telur höfundur að í réttarríkinu felist einnig að ríkisvaldið sé takmarkað af mannréttindum. Rök höf-
undar virðast einkum vera þau að í dag sé algengara meðal fræðimanna og í alþjóðlegum sam-
þykktum að miðað sé við slíkt hugtak og „réttarríkishugmynd sem einungis byggir á því að hinna
formlegu skilyrða sé gætt, sé arfur liðinnar tíðar". (bls. 584). Við greiningu hugtaka á sviði siðfræði
og stjómspeki skiptir að mínu mati mjög takmörkuðu máli hvaða skilningur á þeim er í tísku á
hverjum tíma þótt það efni verði ekki rætt sérstaklega hér. Er því ekki unnt að líta á það sem sjálf-
stæða röksemd fyrir afmörkun Ragnars á réttarríkinu að fylgismenn hans séu margir og áhrifamikl-
ir. Þá eru það ekki rök í þessu sambandi að mikilvægt sé að ríkisvaldið virði mannréttindi, enda er
engin afstaða tekin til þess með því að leggja þröngan skilning í réttarríkishugtakið. Að lokum er
ekkert sagt um siðferðilegt gildi réttarríkisins með því að afmarka það þröngt með áðumefndum
hætti. Eins og síðar er vikið að í greininni má færa rök að því að réttarríkið hafi ótvírætt siðferði-
legt gildi þótt það sé eingöngu látið vísa til formlegra einkenna laganna og sé að meginstefnu hlut-
laust að því varðar efni þeirra.
114