Hugur - 01.01.1992, Blaðsíða 8

6
Kristján Kristjánsson
HUGUR
I. Hugtakagreining — fyrirmælasiðfrœði
Ég hygg að unnt sé að skipta markverðum heimspekilegum
spumingum um frelsi í tvo meginflokka. Annars vegar eru spumingar
sem varða skilgreiningu hugtaksins: „Hvað er frelsi?“; „Hvenær er
maður frjáls?“; „I hvaða skilningi er ein skilgreining frelsis réttari eða
betri en önnur?“ Hins vegar em svo spurningar er beinast að frelsinu
sem gæðum og því hvert vægi þess eigi að vera í þjóðfélaginu, eða á
vissum sviðum, gagnvart ýmsum öðrum stefnumiðum, svo sem
jöfnuði, réttlæti, einkaeignarrétti o.s.frv. Fyrri flokkurinn varðar
þannig merkingargreiningu, hinn síðari fyrirmœli um hvað rétt sé eða
rangt að gera þegar öllu er á botninn hvolft — og það má segja að ég
hafi einkum einbeitt mér að fyrri flokknum, afmörkun frelsishug-
taksins. Um hinn síðari vil ég fátt eitt segja að þessu sinni; minni
einungis á ályktun Olafs Kárasonar: „Án frelsis ekkert líf... Frelsið er
kóróna lífsins og verðmætast verðmæta...“3 Slíkt mæla menn einatt
þegar þeir hafa verið sviptir því frelsi sem mestu skiptir: sjálfum
réttinum til að ganga um sem frjálsir menn í samfélaginu.
Ljósvíkingurinn hugsaði svo þegar hann lá í svartholinu eftir að hafa
verið dæmdur fyrir „kynferðislega áreitni" við nemanda sinn (eins og
það yrði væntanlega orðað nú á dögum!). En þegar minna liggur við
erum við oft reiðubúnari að fórna frelsi okkar á einhverju sviði fyrir
aðra kosti.
Þótt ég láti fyrirmælasiðfræðina að mestu lönd og leið hér þá skiptir
merkingargreining frelsishugtaksins einnig töluverðu máli varðandi
fyrirmæli: boðin sem við leitum að um það hversu mikið frelsi skuli
ríkja á þessu eða hinu sviðinu — og það af tveim ástæðum. ífyrra lagi
tjóar vitaskuld ekkert fyrir mig að rífast við þig, Ágúst, um hvort aðila
A skuli vera frjálst að gera x eða ekki nema við séum nokkum veginn
sammála um það hvað frelsi sé. Ella ganga ræður okkar einfaldlega á
misvíxl. í síðara lagi þá er ég ekki afstæðishyggjumaður um gæði í
þeim skilningi að ég trúi því að til sé einhver hlutlaus lýsing
veruleikans sem við heimfærum síðan gildismat okkar upp á. Mat
okkar á góðu og illu er meira en glitskán eða skarnskán sem skafa má
af orðunum, og afhjúpa þannig hinn hlutlausa kjarna þeirra; matið er
3 Halldór Laxness, Fegurð himinsins (Reykjavík: Heimskringla, 1940), bls. 187.