Hugur - 01.01.1992, Blaðsíða 9

HUGUR
Sendibréfum frelsi
7
innbyggt í sjálf hugtökin sem við beitum og verður ekki af þeim
skafið. Þannig höfum við þegar hafist handa að svara spurningunni
um hvort aðila A eigi að vera frjálst að gera x með því að nota sjálft
frelsishugtakið, þ.e.a.s.: Við höfum flutt réttlætingarbyrðina yfir á
þann sem vill skerða frelsið. En að þessu kem ég betur síðar.
Áður en lengra er haldið vil ég einnig fá að nefna að til eru mörg
frelsishugtök. Hugtakið sem ég hef fengist við er það sem kalla mætti
félagslegt eða pólitískt frelsi: frelsi einstaklingsins gagnvart öðrum í
samfélaginu til að framkvæma einhverja athöfn. Þetta er í sjálfu sér
mjög algengt frelsishugtak og kannski það sem okkur er munntamast í
hversdagslegri umræðu. En vitaskuld eru til önnur frelsishugtök sem
ég hef látið kyrr liggja, s.s. frelsi viljans. Ég sting þannig undir stól
hinni djúpu og fornu spumingu um sjálfræði mannsins í lögbundnum
heimi; gef mér einfaldlega að við séum í einhverjum skilningi frjáls að
ákvörðunum okkar þrátt fyrir löggengi efnisheimsins. Nú, síðan
gætirðu sagt, Ágúst, þegar þú ferð úr þykku lopapeysunni þinni eftir
kaldsaman veiðitúr að þér finnist þú afar „frjáls" að vera laus úr
þessari flík — en það er frelsi í enn öðrum skilningi sem ég hef ekkert
skipt mér af; kannski einhvers konar yfirfærð merking eða líkingamál.
II. Er vit í merkingargreiningu?
Segja verður hverja sögu eins og hún gengur; og því er ekki að leyna
að ýmsir eru tortryggnir gagnvart slíkri merkingargreiningu siðferðis-
hugtaka sem ég hef stundað. Það er raunar ekki að ófyrirsynju því að
heimspekingar hafa oft farið að við hugtakagreiningu eins og stiga-
maðurinn frægi Prókrústes. Sá átti tvö rúm, annað langt en hitt stutt,
og fyrirkom óvinum sínum með þeim hætti að hann lagði þá lágvöxnu
í langa rúmið og strekkti á þeim en þá hávöxnu í hið stutta og hjó af
þá líkamsparta sem útaf stóðu. Á sama hátt hafa heimspekingar oft
skilgreint hugtök í ljósi einhverrar allt-umlykjandi gcelukenningar
sinnar og þá aldrei hirt um hvort skilgreiningamar kæmu heim og
saman við hversdagslegan skilning orðanna. En það er alltaf mjög
tortryggilegt þegar því er haldið fram að enginn hafi skilið fram að
þessu hvað t.d. „frelsi" merki; samkvæmt hinni sönnu allsherjar-
kenningu sé það í raun þetta eða hitt — sem hvergi kemur svo í
námunda við orðanotkun múgamannsins. Síðan höfunt við aftur
öfgakenningu í hina áttina: svokallaða heimspeki hversdagsmáls er