Hugur - 01.01.1992, Blaðsíða 100

98
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
Descartes heldur því hvergi fram að óvefengjanleiki sé samkenni
allra „cogitationes“. Að hans áliti eru skynjun og ímyndun hluti af
honum sjálfum, þ.e. sál hans, vegna þess að einhverskonar skilningur
er fólginn í sértækum hugtökum þeirra. En þessir skilningshættir eru
óljósir og ruglingslegir segir Descartes, því að þeir tengjast
líkamanum. Samkvæmt Descartes sjálfum er skilningurinn einkenni
hins andlega, en „intellectus" — sem er viðtekin latnesk þýðing á
noesis — er reyndar höfuðeinkenni sálarinnar og hugsunarinnar í
heimspeki nýplatonista. Sál mannsins, þ.e. sjálfið, er hugsandi vera.
Plótínos lítur til dæmis alltaf á sálina sem veru sem er skilningur eðlis-
lægur. Eins og Descartes gerir hann stundum skarpan greinarmun á
skilningi (noesis) og öðrum óæðri háttum þekkingar. Annars staðar
áréttar hann að skynjun sé einnig tegund skilnings, en óljós. (VI. 7.
7,30)
Við þetta má bæta því að Pótínos og Descartes trúðu báðir á
meðfæddar hugmyndir: munurinn á tilfallandi hugmyndum og
meðfæddum hjá Descartes samsvarar greinarmun Plótínosar á formum
sem birtast í hversdagslegri hugsun og formum sem við höfum til að
bera í skilningnum, jafnvel þó að við, þ.e. hið hversdagslega sjálf
okkar, vitum ekki af því.
Niðurstaðan er því sú að margvíslegar hliðstæður séu á milli
Plótínosar og Descartes hvað kenningar þeirra um sálina og samband
hennar við líkamann áhrærir. Þær geta naumast verið tilviljun. Að
öðru ieyti er heildarsýn þeirra Plótínosar og Descartes á veröldina ólík
um margt. Til dæmis er dulhyggjuþáttinn í Plótínosi ekki að finna hjá
Descartes. Ennfremur aðhyllist Plótínos ekki tvíhyggju nema í
afstæðum skilningi. Fyrir honum eru sálin og líkaminn vissulega
verufræðilega aðgreind, en þau eru ekki tvær aðgreindar verundir, því
að líkaminn er háður sálinni og á endanum er ekkert óháð öðru nema
Hið Eina. Það er ekki ljóst hvernig Plótínos hefði svarað
spurningunni: Er hægt að hugsa sér sálina og líkamann óháð hvort
öðru? Sé átt við sál mannsins er hugsanlegt að svarið yrði játandi, því
að líkamar eru háðir alheimssálinni, en ekki hinni mannlegu sál, svo
að unnt væri að hafa skýra og greinilega hugmynd um mannssálina
óháð líkamlegu eðli, og um hið síðara án mannssálarinnar. En
Plótínos hefði ítrekað að hvorki hugmyndina um mannssálina né
hugmyndina um líkamann væri hægt að hugsa sér algjörlega óháð