Hugur - 01.01.1992, Blaðsíða 86

84
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
reyndar einmitt það sem vænta mátti þegar höfð er í huga kenning
hans um að sálin sé öll í ólíkum hlutum líkamans. Munurinn á því að
sjá og heyra skýrist af mismunandi áreitum á skynfærin og ólíkri gerð
þeirra, ekki af mun skilningarvitanna sem slíkra (IV. 3. 3, 15-26).
Vert er að árétta að Plótínos lítur á skynjunina (aísþesis) sem
þekkingarstarf sem halda beri skýrt aðgreindu frá líkamlegum áreitum
(III. 6.1, 1-7; IV. 6. 2. o.áfr.). Sálin, sem er öll til staðar í sérhverjum
hluta, er því ekki aðgerðarlaus þolandi líkamlegra áreita. Þar sem hún
er ólíkamleg og hefur ekki rúmtak getur hún ekki orðið fyrir neinu
slíku. Skynjanir hennar eru dómar, sem eru skiljanleg, og þar með
rúmtakslaus, form eða ímyndir (IV. 4. 23). Jafnvel sársauki felur í sér
þekkingarstarf (IV. 3. 19). En líkamleg áreiti eru á einhvem hátt tæki
þekkingarstarfsins. Skynjunarferlið, sem hefst í rúmum efnislegum
hlutum, endar því í óefniskenndri ímynd í sálinni (IV. 4, 23. 29-32).
Þessar ímyndir geymast í minninu og verða þannig viðfang rök-
hugsunar.
Plótínos greinir á milli sálarstarfsemi sem háð er líkamanum og
þeirrar sem er það ekki. Skynjun (með skilningarvitunum) er háð
líkamanum vegna þess að sálin þarf á líkamlegum áreitum að halda til
þess að geta skynjað. Og sama gildir vitaskuld um allt óæðra starf
sálarinnar eins og vöxt og næringu. Skilningsgáfan hinsvegar og sú
starfsemi sem bundin er ímyndunaraflinu — minni og rökhugsun —
eru alveg óháðar líkamanum (IV. 3. 19, 24-26).12 Um þetta atriði er
Plótínos annarar skoðunar en Aristóteles og sporgenglar hans og
Descartes. Aristóteles taldi að minnið væri eða að minnsta kosti fæli í
sér skynhrif sem væri haldið eftir í miðstöð skynjunarinnar, og að allt
sálarstarf yfirleitt, annað en hinn skapandi skilningur, væri háð
líkamanum.13 Plótínos vekur ekki sérstaklega máfs á því hvort það
megi hugsa sér sálarstarf sem hann telur líkamann eiga hlut að, óháð
líkamanum eða rúmtaki yfirleitt. Þó er ljóst að hann taldi að sálir sem
væru lausar úr líkamanum gætu ekki haft slíka reynslu. Til dæmis
segir hann að hegning fyrir illvirki í þessu lífi verði að eiga sér stað
12 Að ímyndun sé ekki háð líkamanum leiðir af þeirri skoðun að minni, jafnvel af
skynjun, sé ekki háð líkamanum, ef upprunalega skynjunin sem munuð er gerði
það ekki (sjá IV. 3. 26.-29. og IV. 6. 1. and 3). Ástæðan er sú að minnið tilheyrir
ímyndunaraflinu (IV. 3. 29. 31-32).
13 Sjá Um minnit) 450 a27-bl I og Um sálina. 403 a 6-10.