Hugur - 01.01.1992, Blaðsíða 92

90
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
forsenda allra annarra einkenna hans.21 Þannig er fyrirfram útilokað
að líkamar geti haft ólíkamleg einkenni. Ef Plótínos getur nú bent á
eitthvað sem hvorki hefur né gerir ráð fyrir rúmtaki — og mæli-
kvarðinn er þá deilanleikinn — þá dregur hann þá ályktun að sú vera
sé hvorki líkami né eiginleiki líkama.22 Og þar sem sálin virðist hafa
til að bera eiginleika sem hafa ekki þessi einkenni, þá kemst hann að
þeirri niðurstöðu að sálin sé ekki líkami.
En snúum okkur aftur að rökum Plótínosar. Snið rökfærslna hans
er á þessa leið: Allir efnislegir hlutir og allir líkamlegir eiginleikar eru
F. Sálin er ekki F. Þess vegna er sálin hvorki efnislegur hlutur né
líkamlegur eiginleiki. Þessi rökfærsla er í sjálfu sér ekkert ný. Aðrir
heimspekingar höfðu fært rök með sama sniði gegn efnishyggju á
undan Plótínosi. En það sem er frumlegt hjá Plótínosi, eru hinir
einstöku liðir rökfærslunnar og hvernig Plótínos finnur þá út. Við
skulum nú athuga þetta nánar hér á eftir.
III
Eins og menn vita fjölluðu margir grískir heimspekingar fyrir daga
Plótínosar um eðli sálarinnar og tengsl hennar við líkamann. Sumir
þeirra, einkum atómistarnir, Demókrítos, Epíkúros og fylgismenn
hans, héldu því fram að sálin væri gerð úr afar fínlegu og léttu líkam-
legu efni. Aðrir, einkum Aristóteles og sporgöngumenn hans, töldu að
ekki væri hægt að leggja sálina að jöfnu við einhver tiltekin efni í
líkamanum og að tengslin milli sálar og líkama væru dæmi um tengsl
forms og efnis. Enn aðrir, og þá sérstaklega Platon, töldu að sálin væri
annars konar vera en líkaminn og aðgreind frá honum. Nútímaheim-
spekingar virðast ekki að neinu marki hafa sett fornar skoðanir á
þessum málum í samband við umræðuna um tengsl líkama og sálar í
þeirri mynd sem hún hefur tekið á sig eftir daga Descartes. Samkvæmt
21 Sjá Höfufiþœtti Iteimspekinnar — Principia Philosophiae, I, 53.
22 Á svipuðum forsendum skildi Descartes aldrei almennilega þær efasemdir sem
sumir af gagnrýnendum hans höfðu um hvort hann hefði útilokað þann möguleika
að sálin væri eiginleiki líkamans. Descartcs hélt að þar sem hann hefði bent á tvo
aðgreinda eiginleika, sem hvor um sig væri heill og óskiptur, þá væri það heimsku-
legt og órökrétt að halda því fram að þeir gætu samt sem áður tilheyrt sömu
verund. Sjá „Athugasemdir við stcfnuskrá", (H. S. Haldane og G. R. T. Ross, Tlte
Philosophical Works of Descartes, 2 bindi (Cambridge 1955), I, s. 334-338) og
„Svar við fjórðu andmælum“ (Haldane og Ross, II, 99-100).