Morgunblaðið - 21.12.2008, Blaðsíða 50

50 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2008
BÓKAÚTGÁFAN
Codex hefur gefið út
veglega Lög-
fræðiorðabók. Það er
Lagastofnun Háskóla
Íslands sem stendur
að útgáfunni. Eiga rit-
stjórinn Páll Sigurðs-
son lagaprófessor og
aðstoðarritstjórarnir
Barbara Björnsdóttir
og Hulda Guðný Kjartansdóttir
þakkir skildar fyrir vandað verk.
Hugmyndina að útgáfunni átti Jó-
hann J. Ólafsson lögfræðingur og
stórkaupmaður, sem taldi vel við
hæfi að þannig yrði minnzt ald-
arafmælis lagakennslu á Íslandi (1.
október sl.). Formaður ritnefndar,
Viðar Már Matthíasson, lætur þess
getið í formála sínum, að Lagastofn-
un hafi tileinkað Birni Þ. Guðmunds-
syni, prófessor emeritus, bókina. Á
sínum tíma (1989) samdi hann ritið
Lögbókin þín, en í henni er að finna
fjölda lögfræðilegra orðaskýringa.
Var mjög stuðzt við rit Björns við
gerð bókarinnar.
Útskýring á merkingu lög-
fræðilegra orða varpar ekki einungis
ljósi á orðin sem slík, heldur skerpir
vitundin um þau einnig skynjun okk-
ar á þeim samfélagslegu fyrirbærum
sem þau lýsa. Í svo viðamiklu riti
sem því sem er hér er til umræðu er
þó óumflýjanlegt, að villur slæðist
inn. Þær sýnast þó vera tiltölulega
fáar, þegar haft er í huga, að um
fyrstu útgáfu er að ræða. Ég hnaut
um orðið „vildarréttur“ á bls. 490.
Þar segir: „Safn ólíkra kenninga
sem eiga það helst sameiginlegt að
lögð er áherzla á að lýsa lögum með
siðferðilega hlutlausum hætti, þ.e.
án tillits til gildis eða verðleika
þeirra. V. hafnar því þannig að lýsa
beri lögum manna með hliðsjón af
einhvers konar náttúrulögum. Í
eldri vildarréttarkenningum var
jafnan lögð áhersla á að lög manna
væru bundin viðurlögum með ein-
hverjum hætti. Yngri kenningar vísa
fremur til þess einkenn-
is laga að þau styðjist
við manngerðar (pósi-
tívar) heimildir sem við-
teknar eru sem skuld-
bindandi í samfélaginu,
t.d. sett lög. jus positiv-
um, pósitivismi Eru lög
nauðsynleg?“ Í nið-
urlagi orðskýringar
þessarar er vitnað til
rits Garðars Gíslasonar
hæstaréttardómara
Eru lög nauðsynleg?
Garðar segir Sigurð
Líndal lagaprófessor
„kalla pósitívismann vildarrétt og
náttúruréttinn eðlisrétt“, sem sé
„mjög til bóta“.
Ekki verður betur séð en hér gæti
hugtakaruglings. Snemma á öldum,
þegar latína var helzta lagamálið í
Evrópulöndum, varð til orða-
sambandið/hugtakið „ius volunt-
arium“, sem má þýða á íslenzku með
orðinu „viljaréttur“ eða „vild-
arréttur“. Til grundvallar þeirri
hugtaksnotkun lá tiltekið viðhorf,
sem nefnt hefur verið viljahyggja
(voluntarism). Því var m.a. haldið
fram, að vilji (t.d. samfélagslegra
valdhafa eða Guðs) væri að baki öll-
um rétti – þ.e. náttúrurétti og mann-
gerðum rétti – er gerði hann bind-
andi. Ekki er það þó þetta
orðasamband/hugtak, sem Sigurður
Líndal þýðir í riti sínu, Um lög og
lögfræði (Rvík 2003/2007), með orð-
inu „vildarréttur“, heldur er það
orðasambandið „ius positivum“, sem
hann er að þýða. Augljóslega er þýð-
ing hans því röng. Hann segir á bls.
60: „Greining milli eðlisréttar eða
náttúruréttar (ius naturale/lex nat-
uralis) og vildarréttar (ius positiv-
um) á sér djúpar rætur í lagahefð
Evrópu.“ Rétt þýðing á „ius positiv-
um“ er „setréttur“ eða „setbundinn
réttur“, þ.e. orðið merkir settan rétt
og venjurétt eða m.ö.o. réttarskipan.
Orðasamböndin „ius positivum“ og
„ius voluntarium“ urðu líklega til á
13. öld.
Nú á dögum er viljahyggju al-
mennt hafnað sem yfirskilvitlegri
kenningu. Augljóslega tjáir venju-
réttur ekki vilja, og sama máli gegn-
ir um settan rétt. Á þeirri skoðun
hafa réttarheimspekingar almennt
verið allar götur frá því snemma á
20. öld (t.d. Hägerström, Olivecrona,
Castberg, Hart og Finnis). En ekki
aðeins þýðir Sigurður Líndal „ius
positivum“ ranglega með orðinu
„vildarréttur“, heldur ruglar hann
síðan í sífellu saman orðunum „vild-
arréttur“ og „vildarréttarkenning“.
Hann ruglar m.ö.o. saman rétt-
arskipan og réttarkenningu. Þannig
notar hann orðið „vildarréttur“ of-
arlega á bls. 60 um „ius positivum“,
en neðarlega á sömu blaðsíðu vendir
hann kvæði sínu í kross og notar það
um „Rechtspositivismus, legal posi-
tivism“, þ.e. réttarkenningu sem
varð til á 19. öld. Nafnið á kenning-
unni varð raunar ekki til fyrr en
undir aldamótin 1900, og rétt þýðing
þess á íslenzku er ekki „vildarrétt-
arkenning“, heldur „lagasethyggja“.
Sú réttarkenning hefur aldrei verið
kölluð „réttur“, þótt náttúrurétt-
arheimspekin hafi löngum verið köll-
uð „náttúruréttur“/“eðlisréttur“.
Orðið „vildarréttur“ notar Sigurður
í belg og biðu um „ius positivum“
(setrétt/setbundin lög) og „legal
positivism“ (lagasethyggju), og rugl-
ar því þessu tvennu saman aftur og
aftur, þótt gjörólíka merkingu hafi.
Á fyrri hluta 19. aldar þegar John
Austin (1790-1859) setti fram kenn-
ingu sína um lagasethyggju, var hún
stundum nefnd viljakenning (will
theory), þar eð lög væru skipun/boð
yfirvalda og vilji þar að baki. H.L.A.
Hart (1907-92) hefur hins vegar sýnt
fram á, að skilgreining Austins er
röng og varpar skugga fremur en
ljósi á merkingu laga, sbr. The Con-
cept of Law (Oxford 1961/1997) á
bls. 48-49.
Lögfræðiorðabókin
Sigurður Giz-
urarson skrifar um
nýja Lögfræðiorða-
bók
Sigurður Gizurarson
hæstaréttarlögmaður
»Útskýring á merk-
ingu lögfræðilegra
orða varpar ekki ein-
ungis ljósi á orðin sem
slík, heldur skerpir vit-
undin um þau einnig
skynjun okkar á þeim
samfélagslegu fyr-
irbærum sem þau lýsa.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
TÖLULEGAR stað-
reyndir þvælast mjög
fyrir íslenskri presta-
stétt ef marka má við-
brögð við greinaskrif-
um mínum um
prestlaun. Tvö dæmi
ættu að nægja til að
sýna lesendum fram á
það.
Tvöföld laun
Í þættinum Í bítið þann 28. októ-
ber sl. hélt sr. Vigfús Árnason því
fram að prestar væru á svipuðum
launum og framhaldsskólakennarar.
Eflaust hefur sr. Vigfús kannað þetta
mál til hlítar en eitthvað hefur talna-
læsið verið að trufla hann því sam-
kvæmt tölum frá KÍ nema meðal-
heildarlaun framhaldsskólakennara
um 400 þúsundum á mánuði en sam-
bærileg tala fyrir presta er um 800
þúsund, mv. fjárlög og 60. grein laga
um stöðu Þjóðkirkjunnar. Þarna
skeikar ekki nema tvöföldu hjá sr.
Vigfúsi – og mætti muna um minna.
Til samanburðar eru meðal-
heildarlaun á almennum vinnumark-
aði um 300 þúsund á mánuði.
Tífaldur arður
Annað gott dæmi um talnaskilning
prestastéttar er grein sr. Gunnars
Jóhannessonar sem birtist í Morg-
unblaðinu þann 23. nóvember sl.
Ekki tekst sr. Gunnari betur til við
lesturinn en svo að
hann telur mig halda
því fram að „ár hvert
þiggi kirkjan upphæð
sem sé tíu sinnum
hærri en raunverulegt
andvirði seldra kirkju-
jarða“.
Þarna hefur sr.
Gunnar misskilið mig
illilega. Ég held því að-
eins fram að kirkjan fái
tífalda arðgreiðslu af
þessum sömu kirkju-
jörðum. Skoðum það
nánar.
Samningur til eilífðar
Samningur milli ríkis og Þjóð-
kirkju er í grunninn frá 1907 en var
endanlega lögfestur árið 1997.
Sr. Gunnar lýsir honum svona:
„Samkvæmt [samningnum] felast
launagreiðslur presta í arðgreiðslu af
höfuðstóli þeirra eigna sem höfðu
réttilega tilheyrt kirkjunni en ríkið
tók yfir“.
Í viðtali við Markaðinn 9. apríl sl.
segir Guðmundur Þór Guðmundsson
framkvæmdastjóri Kirkjuráðs: „Við
lítum á greiðslu ríkisins til Þjóðkirkj-
unnar á fjárlögum sem endurgjald
fyrir kirkjujarðir … Þetta eru sex til
sjö hundruð jarðir“.
Hver er höfuðstóllinn?
Til að átta sig á tölulegum grund-
velli samningsins þarf að skoða hvert
raunverulegt verðmæti innlagn-
arinnar, kirkjujarðanna, er. Þar ætti
að vera kominn höfuðstóllinn sem
stendur undir arðgreiðslunum.
Önnur leið til að nálgast höfuðstól-
inn er að skoða arðgreiðslurnar sjálf-
ar sem greiddar eru á hverju ári úr
ríkissjóði. Höfuðstóllinn er þá sú
upphæð sem ríkið þyrfti að afhenda
kirkjunni ef til uppsagnar samnings
kæmi, upphæð sem myndi tryggja
kirkjunni sömu arðgreiðslu.
Auðveldir útreikningar
Það er auðvelt að reikna þetta. Út-
reikningar eiga ekki heima í blaða-
grein en á vefsíðu minni,
www.binntho.is, eru allir útreikn-
ingar útlistaðir ásamt heimildum.
Reiknað er með því að 700 jarðir
hafi verið lagðar inn í ríkissjóð.
Nokkrar mismunandi leiðir eru fær-
ar til að gera sér grein fyrir því
hversu mikils virði þetta jarðasafn er
í raun og veru en allar leiða þær að
sömu niðurstöðu, að heildarandvirði
jarðanna sé af stærðargráðunni 10
milljarðar.
Samkvæmt fjárlögum næsta árs
eru framlög til Þjóðkirkjunnar um-
fram sóknargjöld 2,5 milljarðar. Höf-
uðstóllinn sem stendur að baki þeirri
greiðslu er sú upphæð sem, sett í
örugga langtímafjárfestingu, gæfi
2,5 milljarða í arð.
Höfuðstóll sem gæfi af sér 2,5
milljarða í arð til lengri tíma er af
stærðargráðunni 100 – 250 millj-
arðar. Þessi upphæð er hið allra
minnsta tíföld hin raunverulega inn-
lögn. Þetta kallast þúsund prósent
ávöxtun og er forvitnilegt að vita
hvort aðrir geti lagt inn eignir sínar í
ríkissjóð með sömu ávöxtun.
Að skuldsetja
komandi kynslóðir
Kirkjan semur ekki til ára eða ára-
tuga heldur um ókomna framtíð. Nú-
verandi samningur er þegar orðinn
einnar aldar gamall og í framkvæmd
samningsins kemur í ljós að ríkið hef-
ur skuldsett sig svo nemi hundruðum
milljarða um ókomna framtíð.
Á ellefu árum frá því samning-
urinn var lögfestur í núverandi mynd
hefur árleg greiðsla aukist um 3% á
hverju ári að raungildi. Höfuðstóllinn
hefur þá hækkað með sama hraða.
Þessi hækkun er í samræmi við
launavísitölu enda kveður samning-
urinn á um arðgreiðslur í formi
launa. Hækkunin er því innbyggð í
samninginn.
Árleg hækkun upp á 3% jafngildir
rúmlega tvöföldun á hverjum ald-
arfjórðungi. Skuld ríkisins við Þjóð-
kirkjuna tvöfaldast því að raungildi
fyrir hverja kynslóð, tuttugfaldast á
21. öldinni!
Það er aðeins ein leið út úr þessum
skuldaklafa: Að segja þessum samn-
ingi upp og slíta sambandi ríkis og
kirkju. Kirkjan hefur enda fengið
andvirði jarða sinna margfalt til baka
og á enga heimtingu á frekari
greiðslum úr ríkissjóði.
Að skuldsetja komandi kynslóðir
Brynjólfur Þor-
varðarson skrifara
um presta, þjóð-
kirkjuna og kirkju-
jarðir
» Þjóðkirkjan þykist
eiga hundruð millj-
arða inni hjá ríkinu. Hið
rétta er að hugsanleg
skuld hefur þegar verið
greidd margföld til
baka.
Brynjólfur
Þorvarðarson
Höfundur leggur stund á ritstörf.
HEILSUEFLING
snýst um, eins og
nafnið bendir til, að
efla heilsuna. Ýmsar
hugmyndir hafa verið
uppi um hvernig eigi
að fá fólk til að lifa
heilsusamlegu lífi.
Flestar þeirra hafa
gengið út á að fræða
og hvetja einstaklinga til að bera
ábyrgð á eigin heilsufari og taka
upplýstar ákvarðanir um heil-
brigðan lífsstíl.
Fjölmargar rannsóknir á sviði
heilbrigðis- og félagsvísinda benda
hinsvegar á að heilsa sé nátengd fé-
lagslegum, efnahagslegum og um-
hverfislegum aðstæðum sem fólk
býr við. Fræðsla dugar því oft ein
og sér ekki til eflingar heilsunnar
því það búa ekki allir við þær að-
stæður að geta valið að hegða sér í
samræmi við þekkingu sína.
Þjóðin er að þyngjast þrátt fyrir
að almenn þekking á heilsusamlegu
lífi, t.d. neyslu fjölbreyttrar fæðu
og reglulegri hreyfingu, megi telj-
ast góð. Skoða þarf því málið í mun
víðara samhengi í stað þess að
benda á einstaklinginn og halda því
fram að græðgi hans og/eða leti sé
einni um að kenna. Ýmsar hindr-
anir geta t.d. verið á vegi þess sem
hefur fullan hug á að kaupa mat
sem telst næringarríkur og hollur
og hér verða nokkur dæmi tekin.
Huga þarf t.d. að aðgengi að mat-
vöruverslunum. Hvar eru versl-
anirnar staðsettar og eru þær að-
gengilegar öllum? Dæmi um gott
framtak er Akureyrarbær sem hef-
ur um nokkurt skeið boðið upp á
frítt í strætó sem veitir t.d. þeim
bæjarbúum sem eru bíllausir auð-
veldari aðgang að matvöruversl-
unum með fjölbreyttu úrvali.
Verð á matvöru er annað sem
þarf að huga að. Er
matur sem telst hollur
dýrari en annar matur?
Flest höfum við tak-
markaða fjármuni til
að eyða í matvöruversl-
unum sem þarf að
duga til að metta
maga. Ódýrari matvara
er oft með hærra hlut-
fall fitu eins og t.d.
hakk og gjarnan þynnt
út með hráefni eins og
t.d. hveiti í fiskibollum
og vatni eða sykri í ávaxtasöfum
sem rýrir næringargildi þeirra.
Skattlagningu á matvöru þarf að
skoða og tryggja að hún skili sér í
lækkuðu verði á grænmeti, ávöxt-
um og næringarríkum mat. Mat-
vöruumbúðir skipta líka máli. Það
getur t.d. oft á tíðum verið afar
flókið mál og tímafrekt að komast
að innihaldi matvöru. Innihaldslýs-
ingar eru gjarnan skrifaðar með
litlu letri og ekkert samræmi er í
framsetningu þeirra. Stundum þarf
hreinlega góða efnafræðikunnáttu
til að átta sig á þeim efnum sem
upp eru talin. Með lögum og reglu-
gerðum um innihaldslýsingar er
hægt að skapa neytendavænni að-
stæður þar sem tími og þekking
viðskiptavinarins skiptir minna
máli.
Það sem fer í matarkörfuna ber
því vott um þær félagslegu-, efna-
hagslegu- og umhverfislegu að-
stæður sem fólk býr við en ekki
bara þá vitneskju sem það býr yfir.
Markmið heilsueflingar er að gera
heilbrigða kostinn auðvelda kostinn
svo allir geti átt val um lífsstíl.
Grundvallaratriði er að komast að
frumorsökum heilsufarsvandamála
með rannsóknum svo hægt sé að
taka á þeim en ekki bara afleiðing-
unum. Heilsufarslegt misrétti milli
þjóðfélagsstétta er til staðar og því
þarf heilsuefling að miðast út frá
þeim forsendum að allir getir tekið
þátt í henni. Það er ekki nóg að
einungis fræða og hvetja ein-
staklinga til að borða hollan mat og
hreyfa sig heldur þarf að tryggja að
þessir möguleikar séu til staðar.
Skoða þarf þá ábyrgð sem ekki
bara einstaklingar heldur líka
stjórnvöld, fyrirtæki og fé-
lagasamtök bera. Einstaklingurinn
ber sannarlega ábyrgð á því sem
hann velur að setja í matarkörfuna
en hinsvegar bera stjórnvöld
ábyrgð á að um raunverulegt val sé
að ræða.
Guðlaugur Þór Þórðarson heil-
brigðisráðherra kynnti hinn 18.
nóvember sl. heilsustefnu þar sem
áhersla er lögð á forvarnir og að
skapa þjóðfélag þar sem fólk á auð-
veldlega kost að taka heilsu-
samlegar ákvarðanir. Þessi heilsu-
stefna er fagnaðarefni þar sem
stefnt er á að bæta hag einstaklinga
með jákvæðari nálgun á heilsu en
verið hefur. Sérstaklega ber að
fagna í kynningarræðu ráðherrans
að ekki sé einungis lögð áhersla á
líkamlega heilsu heldur sé líka brýn
áhersla lögð á geðheilsu. Heilsu-
stefnan er fyrsta skrefið til heilsu-
eflingar þjóðarinnar þar sem heilsa
er skilgreind í víðu samhengi, tekið
er á pólitískum þáttum sem skipta
máli og litið er á heilsu á jákvæðan
hátt.
Hver ber ábyrgð á
þjóð sem þyngist?
Sonja Gústafsdóttir
hefur ýmis ráð í
pokahorninu til að
efla heilsu landans
Sonja Gústafsdóttir
» Þjóðin er að þyngj-
ast þrátt fyrir að al-
menn þekking á heilsu-
samlegu lífi, t.d. neyslu
fjölbreyttrar fæðu og
reglulegri hreyfingu,
megi teljast góð.
Höfundur er iðjuþjálfi með MSc-
gráðu í Heilsueflingu og lýðheilsu
(Health Promotion and Public
Health) frá Brunel University, West
London.