Morgunblaðið - 06.09.2009, Síða 37

37
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 2009
B
ankahrunið hefur kveikt
umræðu um hlutverk
uppljóstrara og mik-
ilvægi. Það er ekki að
furða. Þegar ljóst var
hvað rannsókn hrunsins
yrði umfangsmikil gerðu
menn sér grein fyrir því
að nauðsynlegt væri að
hvetja þá, sem hefðu upp-
lýsingar og vísbendingar um glæpsamlegt at-
hæfi til að gefa sig fram. Í lögum um embætti
sérstaks saksóknara er gert ráð fyrir að rík-
issaksóknari megi falla frá saksókn á hendur
starfsmanni eða stjórnarmanni fyrirtækis sem
hefur frumkvæði að því að veita yfirvöldum
upplýsingar eða gögn sem geta leitt til rann-
sóknar eða sönnunar á brotum. Þar er gert ráð
fyrir ströngum skilyrðum fyrir því að hlífa
megi uppljóstrara og sök hans í málinu þarf að
vera minni en þeirra sem upplýsingarnar
varða.
Þegar Björn Bjarnason, þáverandi dóms-
málaráðherra, lagði frumvarpið um sérstakan
saksóknara fram og kynnti málið fyrir alls-
herjarnefnd á opnum fundi benti hann á að
þetta væru nýmæli hér á landi og að slíkt
ákvæði væri ekki í lögum á Norðurlöndunum.
Kvaðst hann ekkert sjá því til fyrirstöðu að
slíkt ákvæði yrði innleitt í almenn lög á Ís-
landi.
Í mars mælti Gylfi Magnússon við-
skiptaráðherra fyrir frumvarpi um breytingar
á ýmsum lögum um fjármálamarkaðinn þar
sem Fjármálaeftirlitinu er meðal annars veitt
heimild til að falla frá sektarákvörðun ef hlut-
aðeigandi er fyrstur til að veita upplýsingar
eða gögn í máli.
Siðaboð uppljóstrarans
Uppljóstrarar geta gegnt mikilvægu hlutverki
við að upplýsa mál en lítið er gert til að vernda
þá í íslenskri löggjöf.
Í Morgunblaðinu fyrir viku ræddi Pétur
Blöndal við Róbert Haraldsson, prófessor í
heimspeki. Róbert telur upp fimm skilyrði,
sem uppljóstrara sé skylt að hafa til hlið-
sjónar:
1. Að uppljóstrari telji að fyrirtækið/
stofnunin sem hann vinnur hjá muni valda al-
menningi alvarlegum og umtalsverðum skaða
með gjörðum sínum eða stefnu.
2. Að uppljóstrari hafi borið kennsl á skað-
ann og gert yfirboðara sínum viðvart og sann-
færst um að yfirboðarinn muni ekki aðhafast.
3. Að uppljóstrari hafi nýtt aðrar leiðir sem
eru mögulegar innan fyrirtækisins til að vekja
máls á vandanum.
4. Að uppljóstrari búi yfir gögnum sem
myndu sannfæra skynsama, óvilhalla aðila um
að mat hans á hættunni sé rétt.
5. Að uppljóstrari hafi góðar ástæður til að
ætla að uppljóstrunin muni líklega koma í veg
fyrir skaðann.
Að sögn Róberts þurfa þrjú fyrstu skilyrðin
að eiga við til þess að uppljóstrun sé réttlæt-
anleg, en, séu öll fimm uppfyllt sé uppljóstrara
skylt að koma fram.
Þessi viðmið hljóma vel á pappír, en geta
verið erfiðari í framkvæmd. Staðreyndin er sú
að mörg fyrirtæki eru þannig að nánast ógern-
ingur er fyrir uppljóstrara að koma at-
hugasemdum á framfæri. Í umfjöllun um upp-
ljóstrara í Bandaríkjunum hefur komið fram
að um helmingur þeirra missir vinnuna.
Vinnuveitandinn sniðgengur einfaldlega lög
um að ekki megi reka uppljóstrara, til dæmis
með því að láta hann koma illa út úr starfs-
mati. Uppljóstranir geta ekki aðeins kostað að
sá, sem í hlut á, falli í ónáð hjá yfirboðurum,
heldur snúi einnig vinir og starfsfélagar baki
við honum. Um helmingur uppljóstrara missir
heimili sín og jafnvel einnig fjölskyldu sem
ekki kann að meta fjárhagslegar fórnir í þágu
uppljóstrunarinnar.
Lítil lagavernd fyrir uppljóstrara
Uppljóstrarar njóta sennilega sterkustu laga-
verndarinnar á Bretlandi. Í Bandaríkjunum er
víðtæk löggjöf um uppljóstrara. Þar er vernd
uppljóstrara, sem vinna hjá opinberum stofn-
unum, sterkust og geta þeir meira að segja
fengið hlut af þeim fjárhæðum, sem end-
urheimtast vegna uppljóstrana um fjár-
málamisferli.
Hér er lagaverndin hins vegar engin hvað
varðar starfsöryggi. Enn fremur eru engar
reglur um það hvernig fyrirtæki skuli taka á
ábendingum um misferli innan fyrirtækis.
Augljóst er að líklegra er að ábendingar komi
fram ef hægt er að koma þeim nafnlaust á
framfæri.
Skilyrðin fimm ýta því ekki beinlínis undir
uppljóstranir og geta jafn vel þjónað hlutverki
þöggunar ef um er að ræða fyrirtæki eða
stofnun þar sem ljóst er að ábendingar munu
einfaldlega koma starfsmanninum í koll. Á
hinn bóginn er ljóst að tilhæfulausar ásakanir
geta verið verulega skaðlegar og ekki hægt að
taka þeim af léttúð. Þá er alltaf ástæða til að
spyrja hvað vaki fyrir uppljóstraranum. Kem-
ur hann fram af annarlegum hvötum?
Upplýsingar hafa komið fram með ýmsum
hætti í kjölfar hrunsins og iðulega hefur far-
vegur þeirra verið í gegnum fjölmiðla. Eðli
málsins samkvæmt er minna vitað um það með
hvaða hætti upplýsingar hafa borist til þeirra,
sem nú rannsaka hvort glæpsamleg athæfi
hefur átt sér stað.
Skaðlegur leki eða nauðsynlegur?
Birting lánabóka Kaupþings á vefsvæðinu
Wikileaks.org hefur vakið snarpar umræður.
Eins og Róbert bendir á kann lekinn „bók-
staflega“ að hafa valdið skaða. „Það er eðlilegt
að stíf skilyrði séu sett fyrir uppljóstrun því
fyrir það fyrsta hafa starfsmenn bæði beina og
óbeina trúnaðarskyldu við fyrirtækið sem þeir
starfa hjá, í öðru lagi getur starfsfólkið skaðað
sjálft sig og stórskaðað fyrirtækið sitt, og svo
getur það skaðað þriðja aðila, almenning eða
viðskiptavini með uppljóstruninni. Þannig að
þetta er ekki bara tómstundagaman hjá sið-
fræðingum að finna þessi skilyrði, heldur
skipta þau raunverulegu máli.“
Augljóst er að ýmislegt, sem fram kemur í
lánabókum Kaupþings, á ekkert erindi við al-
menning. Þar eru upplýsingar um lán og hagi
aðila sem engan hlut eiga að bankahruninu.
Lánabókin afhjúpar hins vegar einnig „ófyr-
irleitna lánastefnu bankans rétt áður en ís-
lenskt efnahagslíf bráðnaði“, svo vitnað sé í
bandaríska vikuritið Time.
Valdið varið
Ein afleiðing bankhrunsins er tilfærsla á valdi
í samfélaginu og nú eiga sér stað átök um
hvernig það gerist. Þeir sem höfðu mest áhrif
og völd reyna að takmarka skaðann, meðal
annars með því að reyna að hafa áhrif á flæði
upplýsinga. Mál fimm blaðamanna, sem vinna
á Ríkisútvarpinu, DV og Morgunblaðinu, eru
nú til skoðunar hjá settum ríkissaksóknara
eins og fram kom í fréttum RÚV í gær, föstu-
dag, en Fjármálaeftirlitið telur að þeir hafi
brotið lög um fjármálafyrirtæki með því að
birta upplýsingar sem á hvíldi bankaleynd.
Efnahagsbrotadeild ríkislögreglustjóra rann-
sakar nú birtingu lánabóka Kaupþings á Wiki-
leaks.
Feðgarnir Björgólfur Guðmundsson og
Björgólfur Thor Björgólfsson stefndu í vik-
unni fréttastjóra Stöðvar 2 og Vísis.is og
fréttamanni á Stöð 2 vegna fréttar um að þeir
hefðu millifært fé af reikningum í Straumi í er-
lend skattaskjól. Þeir vilja fá milljón hvor í
skaðabætur vegna ærumeiðingar. Karl Wern-
ersson hefur höfðað mál vegna sömu fréttar.
Þetta mál sýnir hvað það er mikilvægt fyrir
fjölmiðla að vanda heimildaöflun og gefa ekki
færi á sér. Hvert tækifæri er gripið á lofti og
notað sem hluti fyrir heild til að varpa rýrð á
alla umfjöllunina. Vitaskuld á fólk ekki að sitja
undir rangfærslum í fréttaflutningi en skyldu
málaferlin einnig eiga að þjóna öðrum til-
gangi? Að lappa upp á ímyndarvanda kær-
enda? Vegna þess að ýmsir eru þeirrar hyggju
að þeir eigi ásamt fleirum þátt í ærumissi þjóð-
ar, þótt ekkert mál hafi verið höfðað af því til-
efni.
En fjölmiðlum er einnig vandi á höndum í
umhverfi þar sem valdamiklir aðilar eiga í vök
að verjast og leggja kapp á að torvelda frétta-
flutning og takmarka gagnsæi.
Afhjúpunin er hins vegar nauðsynleg. Hún á
vitaskuld ekki að fara fram með sama hömlu-
leysi og viðgekkst í íslensku viðskiptalífi í að-
draganda hrunsins og það þarf að gæta þess
að skaða ekki þá sem engan hlut eiga að máli.
En krafan um siðferðisleg viðmið í rannsókn
og afhjúpun hrunsins jafngildir ekki því að
nota eigi silkihanska. Ástæðan fyrir því að
brjóta þarf hrunið til mergjar er sú að íslensk-
ur almenningur situr uppi með reikninginn.
Aldraðir, sjúklingar og skólabörn munu á
næstu árum borga fyrir hrunið. Fé skattborg-
aranna mun á næstu árum ekki fara í að
byggja upp þjóðfélagið heldur borga skuld-
irnar. Ef hægt verður að halda í horfinu telst
það afrek.
Í raun er ekki hægt að bjóða almenningi upp
á að borga þennan reikning. Það verður samt
gert og þá er lágmarks endurgjald að íslenskt
samfélag fari ekki sama farið og áður. Því
verður aðeins afstýrt með því að segja alla
söguna og afhjúpa allt það sem gerðist, hversu
óþægilegt sem það kann að reynast. Ef mótun
opnara og gagnsærra samfélags það verður til
þess að hriktir í íslenskum valdastrúktúr verð-
ur að hafa það – eða fagna því. Þeim, sem vilja
að ekkert breytist, má hins vegar ekki verða
kápan úr því klæðinu.
Þegar leyndin verður að ófreskju
Og þá komum við aftur að uppljóstraranum.
Ýmislegt hefur verið gert til að fela slóðir pen-
inga og nauðsynlegt að hvetja þá sem geta
rakið þær eða hjálpað til við það til að koma
fram. En það þarf einnig að búa til ramma sem
hvetur einstaklinga, sem búa yfir vitneskju, til
að koma fram áður en allt er um seinan.
Thomas Devine, yfirmaður lögfræðideildar
frjálsra félagasamtaka í Bandaríkjunum er
nefnast GAP (Government Accountability
Project) og hafa það að markmiði að kalla
stjórnvöld til ábyrgðar, hélt fyrirlestur á Ís-
landi í vikunni, sem nú er að líða. Hann sagði í
samtali við Kristján Jónsson, sem birtist í
Morgunblaðinu á þriðjudag, að tryggja yrði að
starfsmenn gætu komið upp um þá sem mis-
notuðu vald sitt og tröðkuðu þannig á almenn-
ingi. „Leynd er stundum nauðsynleg en þegar
hún er notuð til að varna fólki innsýn í afbrot
verður hún að ófreskju,“ segir Devine. „Það
sem að lokum veldur síðar hamförum fær ráð-
rúm til að fæðast, vaxa og verða rótgróið þang-
að til allt er orðið of seint. Þá er aðeins eftir að
tína upp brotin og benda á sökudólgana.“
Uppljóstrarar og uppgjörið við bankahrunið
Samfélag undir þrýstingi Lögregla stendur vörð fyrir utan Alþingishúsið á liðnum vetri. Mun bankahrunið leiða til opnara samfélags á Íslandi?
Morgunblaðið/Ómar
Reykjavíkurbréf
050909