SunnudagsMogginn - 31.10.2010, Blaðsíða 54

54 31. október 2010
Í
tilefni þess að 1000 ár voru liðin frá því að kristinn
siður var lögtekinn á Íslandi var stofnaður Kristnihá-
tíðarsjóður með það að markmiði að efla fræðslu og
rannsóknir á menningar- og trúararfi þjóðarinnar og
stuðla að umræðum um lífsgildi hennar og framtíðarsýn.
Hlutverk sjóðsins var einnig að kosta fornleifarannsóknir á
helstu sögustöðum þjóðarinnar. Með tilkomu sjóðsins urðu
mikil þáttaskil í fornleifarannsóknum á Íslandi. Þá hófust
rannsóknir á Þingvöllum, á Hólum og í Skálholti. Einnig
voru minjar frá klausturtíma á Skriðuklaustri og Kirkju-
bæjarklaustri rannsakaðar um leið og hulunni var svipt af
áhugaverðum minjum í Reykholti, á Gásum, Kolkuósi og í
Keldudal. Í Þjóðminjasafni Íslands stendur nú yfir sýningin
Endurfundir þar sem greint er frá helstu niðurstöðum
fornleifarannsóknanna sem gerðar voru á þessum helstu
sögustöðum þjóðarinnar á árunum 2001-2005. Sýningin er
unnin í samvinnu við rannsóknaraðilana.
Með rannsóknunum hefur verið varpað nýju ljósi á
menningu fyrstu alda Íslandsbyggðar, sögu kirkjunnar og
biskupsstólanna, klausturhald, þinghald, verslun og einn-
ig greftrunarsiði í heiðni og kristni. Um var að ræða marg-
ar viðamestu fornleifarannsóknir á Íslandi til þessa. Úr-
vinnsla þeirra og frekari rannsóknir munu á næstu árum
leiða í ljós enn fleiri áhugaverðar niðurstöður, en nú þegar
hefur fengist ákveðin mynd af sögu staðanna. Á Hólum í
Hjaltadal var höfuðstaður Norðurlands um aldir, bisk-
upsstóll og fræðasetur. Hólarannsóknin hefur leitt í ljós
hve staðurinn geymir miklar upplýsingar um sögu kirkju
og þjóðar. Í tengslum við fornleifarannsóknirnar við
Kolkuós, sem var höfn Hólastóls til forna, hafa fundist
leifar búða, og annarra mannvirkja frá 10. öld og fram á 14.
öld. Rannsóknir í Keldudal í Skagafirði hafa veitt einstaka
innsýn í greftrunarsiði til forna, uppruna landnámsmanna,
almennt heilsufar, lífskjör og lifnaðarhætti. Elstu minj-
arnar þar eru leifar skála frá 10. öld og kuml, sem varpa
ljósi á heiðinn greftrunarsið fyrir kristnitöku. Á Gásum
hafa verið rannsakaðar rústir verslunarstaðar frá miðöld-
um, en Gásir voru helsti verslunarstaður Norðurlands á
12.-14. öld. Við fornleifarannsóknina þar voru meðal ann-
ars grafnar upp leifar af niðurgröfnum búðum og rústir
stórrar trékirkju frá 14. öld. Rannsóknir á Kirkjubæj-
arklaustri og Skriðuklaustri hafa varpað ljósi á starfsemi og
form miðaldraklaustra á Íslandi, mannlíf og menningu
þess tíma. Á Kirkjubæ var starfandi nunnuklaustur á tíma-
bilinu 1186-1554 og munkaklaustur var stofnað á Skriðu
árið 1493. Við fornleifarannsóknir á Skriðuklaustri hefur
komið í ljós að staðsetning og húsaskipan klaustursins hef-
ur verið í sama anda og tíðkaðist við hliðstæðar stofnanir
úti í Evrópu. Þar hafa fundist merkar minjar um klaust-
urhald, þar á meðal minjar um líknar- og heilsugæslu-
starfsemi í tengslum við klaustrið. Niðurstöður fornleifa-
rannsóknar sem fór fram á gamla kirkjustæðinu í
Reykholti benda til þess að kirkja hafi staðið þar allt frá því
stuttu eftir kristnitökuna árið 1000 og fram eftir öldum.
Rannsóknin skýrir lengstu þróunarsögu einnar kirkju-
byggingar á Íslandi og bætir miklu við þekkingu okkar á
íslenskri kirkjubyggingarsögu. Rannsóknir í Skálholti hafa
varpað ljósi á margbrotna sögu staðarhúsanna í Skálholti
og þar með sögu staðarins.
Í tengslum við sýninguna var gefin út samnefnd bók þar
sem eru birtar greinar um þá staði sem fjallað er um á sýn-
ingunni auk greinar um forvörslu á þeim gripum sem
fundist hafa. Á sýningunni eru merkir gripir og beinaleif-
ar, sem komið hafa í ljós við fornleifarannsóknirnar. Á leið
inn á sýninguna er gengið yfir máða dyrahellu úr rústum
nunnuklaustursins í Kirkjubæ, þar sem jafnvel má greina
fótspor nunnanna. Í rústum Kirkjubæjar fundust athygl-
isverðir altarissteinar frá klausturtímanum. Þar fundust
einnig áhöld til matargerðar og hannyrða, svo sem fínlegir
handprjónar, snældusnúðar og snælduhalar. Í rústum
klaustursins á Skriðuklaustri fundust munir sem end-
urspegla daglegt líf, menningu og trúariðkun klaustursins.
Má þar nefna styttu af heilagri Barböru, sem ætlað var að
veita vörn gegn farsóttum. Þar hafa einnig fundist minjar
um lyf- og handlækningar, svo sem skurðhnífar, nálar og
lyfjaglös. Í rústum prentstofunnar á Hólum fannst fjöldi
prentstafa úr blýi, sem gæti verið til marks um að þar hafi
verið vagga prentlistar á Íslandi. Þar fannst meðal annars
stafurinn B, sem hugsanlega hefur verið úr sátrinu, sem
þrykkti fyrstu biblíuna á Íslandi árið 1584, Guðbrandsbi-
blíu. Í Skálholti fundust fjölmargir merkir munir, og einn
sá athyglisverðasti er fingurhringur, með mynd af handa-
bandi. Hugsanlega er um nokkurs konar trúlofunarhring
að ræða frá miðöldum. Merkir munir hafa fundist í Reyk-
holti og má þar nefna kamb frá 12.-13. öld, og einstaka
hringnælu frá sama tíma. Þar fannst einnig fagur gull-
hringur frá því um 1500. Á Gásum voru grafnir fram munir
sem tengjast verslun, svo sem met, silfurpeningar og brot
af innfluttum vörum, leirkerum, bökunarhellum, brenni-
steini og brýnum.
Á sýningunni Endurfundum er gestum boðið að skyggn-
ast inn um glugga fornleifafræðinnar og kynnast nýjum
heimildum um íslenskan menningararf. Sýningin er ætluð
allri fjölskyldunni, og standa vonir til að þegar henni lýkur
um næstu áramót verði hún sett upp heima í héraði, á hin-
um merku sögustöðum sem um ræðir. Eðli málsins sam-
kvæmt er mörgum spurningum enn ósvarað og mikil úr-
vinnsla framundan. Áhugavert verður að fylgjast með
hinni nýju þekkingu sem frekari rannsóknir munu leiða í
ljós. Með fornleifarannsóknunum hefur verið varpað nýju
ljósi á sögu og margbreytni menningararfs þjóðarinnar.
Með þeim hefur orðið gróska í fornleifarannsóknum og
þjóðminjavörslu á Íslandi. Sýn okkar á sögu þjóðarinnar er
skýrari fyrir bragðið. Sá árangur er mikilsverður.
Endurfundir
við liðinn tíma
Börn skoða prentstafi í Þjóðminjasafninu, sem fundust við upp-
gröft prentstofunnar á Hólum í Hjaltadal.
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
margret@thjodminjasafn.is
’
Á sýningunni Endurfundum
er gestum boðið að skyggnast
inn um glugga fornleifafræðinnar
og kynnast nýjum heimildum um
íslenskan menningararf
Lesbók
Á
síðustu bókavertíð var mikið
um hrunbækur, allt frá því að
vera fræðileg úttekt á hruninu
(og oft varnarrit í bland) í það
að nota hrunið sem bakgrunn í bækur,
krydd eða skraut. Minna er um slíkt þetta
árið, þótt hrunið og erfiðleikarnir sem því
fylgja stingi sér niður hér og þar, til að
mynda í prýðilegri frumraun Hugrúnar
Hrundar Kristjánsdóttur, Stolnum rödd-
um. Einnig eru víst væntanleg að minnsta
kosti tvö varnarrit stjórnmálamanna.
Þegar maður leitar að samhengi í þeim
bókum sem þegar eru komnar út kemur
fljótlega í ljós að rithöfundar sækja í
sagnaarfinn fyrir þessi jól, ýmist í Eddu-
kvæði eða Íslendingasögur. Dæmi um það
síðarnefnda er Þórunn Erlu-Valdimars-
dóttir, en bók hennar Mörg eru ljónsins
eyru er byggð á
Laxdælu að
miklu leyti þótt
Þórunn leyfi sér
sitthvað í fram-
vindu sögunnar.
Líkt og Laxdæla
er bókin frásögn
af ástum og ör-
lögum sem
römmuð er inn
af voðaverkum
– örlagasaga en
ekki glæpa-
reyfari.
Gerður
Kristný sækir
aftur á móti í Eddukvæði, í Skírnismál, í
ljóðabók sinni Blóðhófni. Hún hefur tekið
söguna af jötunmeynni Gerði Gymisdóttur
og brotið af henni og meitlað allan óþarfa
þannig að eftir stendur tær hugsun. Frá-
bær bók.
Friðrik Erlingsson sækir líka í norræna
goðafræði, en með allt öðrum hætti. Bókin
Þór: Leyndarmál guðanna er dæmigerð
unglingabók með hasar og spennu, dálítið
Disney-leg, enda skilst mér að ritun
hennar tengist teiknimyndaröð sem Caoz
er með í smíðum (Þór í heljargreipum
kom út fyrir tveimur árum). Friðrik fer
frjálslega með sagnaarfinn og gerir úr
mjög spennandi bók og vel skrifaða.
Saga eftirlifenda: Höður og Baldur eftir
Emil Hjörvar Petersen sækir líka í gamlar
sagnir eins og nafnið ber með sér. Emil
Hjörvar leyfir sér líka að fara frjálslega
með; segja má að hann hafi kippt goð-
unum inn í nútímann í fullorðinsævintýri
sem skotið er vísindaskáldskap – sjá til að
mynda þar sem Höður heldur til Hvera-
gerðis að sækja sér æskuepli Iðunnar.
Skemmtileg tilraun.
Í skemmtilegu Forngripasafni Sigrúnar
Eldjárn, sem er einn þríleikurinn til, leitar
höfundur líka fanga aftur í aldir, til fyrstu
alda Íslandsbyggðar, en ekki er þó allt
komið í ljós hvað varðar sagnaarfinn; bók-
in gefur sitthvað í skyn og skilur eftir sig
spurningar sem við fáum væntanlega svar
við í næstu bindum.
Aftur
aftur í
aldir
Orðanna
hljóðan
Árni Matthíasson
arnim@mbl.is
’
Þegar
leitað er
að sam-
hengi í þeim
bókum sem
þegar eru
komnar út
kemur fljótlega
í ljós að rithöf-
undar sækja í
sagnaarfinn.