Ný saga - 01.01.2000, Blaðsíða 90

Hús með sál - þjóðarsál
En sagnfræði-
legar rannsóknir
eru ekki alltaf
sérlega vel til
þess fallnar að
efla þjóðarein-
ingu. Þvert á
móti draga
sagnfræðirann-
sóknir stundum
fram í dagsljósið
atvik úr fortíð-
inni sem kasta
skugga á mynd-
ina af fjölskyld-
unni samhentu
þetta yfirbragð í samhengi hússins. Þannig
tengir maður ósjálfrátt „Kristni í 1000 ár“ og
„Landnám og Vínlandsferðir“ við aðrar
menningarveislur sljórnvalda al' sama tilefni,
enda hafa bæði Kristnihátíðarnefnd og
Landafundanefnd komið að sýningunum.
Sýningarnar verða því eins og hluti af „há-
tíðavæðingu" þessara sögulegu pakka sem
kristnitakan og Vínlandsferðirnar eru. Með
kanóníseringu ríkisins á þessunt atburðum
gegnur saga þeirra í samband við sjálfsmynd
ríkisins og verður að verkfæri í viðleitninni til
að efla þjóðerniskennd landsmanna og hvetja
til þjóðareiningar. Ríkið er að fjárfesta í
kristnitökusögunni - í ímyndinni um fylking-
arnar tvær sem standa gráar fyrir járnum
en sættast svo á þá málamiðlun í nafni friðar
að hafa ein lög og einn sið. Þegar höfða þarf
lil þjóðarsamstöðu er mikilvægt að þjóðin
„muni“ þessa atburði einmitt svona.
Það er ekki ný saga að þjóðríkið leiti
stuðnings í þjóðarsögunni. Þjóðríkið hefur
þurft á þannig þjóðarsögu að halda sem skap-
ar ímynd einingar andspænis þeim sem ekki
teljast til hópsins, og til skamms tíma var slíka
sögu að finna í afurðum sagnfræðinnar. Ótal
dærni eru til vitnis um þetta samband allt frá
því að leiðtogar sjálfstæðisbaráttunnar gripu
söguna á lol'ti í stjórnmálabaráttu sinni. Al-
þýðufyrirlestrar Jóns Aðils eru dæmi um
texta sem reyndust notadrjúgir til að efla ætt-
jarðarást í gegnum söguna. Þar er þjóðinni
fylgt frá gullaldartímabilinu, í gegnum hnign-
un og niðurlægingu erlendrar kúgunnar og
til sjálfsstæðisbaráttu, þar sem þjóðin endur-
heimtir sitt sanna eðli - verður aftur hún
sjálf.12 I slíkri framsetningu er fólgin mark-
hyggja þar sem sögulegri fullkomnun er náð
með sköpun þjóðríkisins.
En sagnl'ræöilegar rannsóknir eru ekki
alllaf sérlega vel til þess fallnar að efla þjóð-
areiningu. Þvert á móti draga sagnfræðirann-
sóknir stundum l'ram í dagsljósið atvik úr for-
tíðinni sem kasta skugga á ntyndina af fjöl-
skyldunni samhentu. „Að gleyma,“ skrifaði
Ernest Renan árið 1882, „að viðhafa sögu-
legar rangfærslur, er nauðsynlegur þáttur í
sköpun þjóðar, og það er þess vegna sem
framfarir í sagnfræði hafa gjarnan í för með
sér hættu fyrir þjóðernið."13 Hvað íslenskar
sagnfræðirannsóknir áhrærir á þetta ekki síst
við um sagnfræðiiðkun síðastliðna þrjá ára-
tugi. Það er samdóma álit margra fræðimanna
að skýrustu söguspekilegu þáttaskilin í ís-
lenskum sagnfræðirannsóknum á undanförn-
um árum felist í uppgjöri við þá þjóðern-
issinnuðu söguskoðun sem tengdist sjálfstæð-
isbaráttunni.14
Nú í aldarlok, þegar þessi endurskoðunin
hefur allt að því verið kanóníseruð í sagn-
fræðinni, virðast hafa orðið skil á milli fræði-
greinarinnar sem fjallar unt fortíðina og þeirr-
ar sögu sem stjórnvöld hal'a tekið að sér að
miðla. A meðan sagnfræðin leitast við að
draga úr þjóðhverfri nálgun sinni verður sag-
an og þjóðartáknið eitt í meðförum stjórn-
valda eins og birtist með afdráttarlausum
hætti í orðræðunni um Þjóðmenningarhús og
í táknum þess.
Tilvísanir
1 Björn Bjarnason, „Ráðherraafmæli - Þjóðmenningarhús
- Þjóðleikhús 23. 04. 00.“ hltn://www.cenlriim.is/hh/frell-
ir/230400.html
2 „Bókasalurinn." [Kynningarspjald Þjóðmenningarhúss,
2000].
3 Björn Bjarnason, „Þjóðmenningarhús opnað 20. apríl
2000.“ htlp://www.centrum.is/hh/raedur/200400.htinl.
4 Guðmundur Hálfdanarson, „Þingvellir. An Icelandic
‘Lieu dc Mémoire'." Hislory and Memory 12 (1, 2000),
bls. 23.
5 „Hús með sál og góöa samvisku.“ Morgunblaðið 26. apríl
2000. bls. 32. [Ummæli Itöfð eftir Davíð Oddssyni, lorsæt-
isráðherra].
6 Hér úr: Finnbogi Guðmundsson, „Úr sögu Safnahússins
við Hverfisgötu." Árbók - Landsbókasafn íslands. Nýr
flokkur 6. ár (1980), bls. 23.
7 Aiþingistíðindi 1895 B, d. 1849.
8 Leiðsögn um íslenska byggingarlist. Ritstj. Dennis Jó-
hannesson o.fl. (Reykjavík, 20(M)), bls. 69.
9 „Saga Þjóðmenningarhússins." [Kynningarspjald Þjóð-
menningarhúss, 2000].
10 „Hús með sál og góða samvisku.", bls. 32.
11 Guðmundur Hálfdanarson, „Þingvellir. An Icelandic
‘Lieu de Mémoire’.“, bls. 23.
12 Sjá t.d.: Sigríður Matthíasdóttir, „Réttlæting þjóðernis.
Samanburður á alþýðufyrirlestrum Jóns Aðils og hug-
myndum Johans Gottlieb Fichte.“ Sldrnir. Tímurit Hins
íslenska bókmennafélags. 169. ár (vor 1995), bls. 55-59.
13 Ernest Renan, „Qu’esl-ce qu'une nation?“ „Œuvres
Complétes de Ernest Remm. Tome 1. (París, 1947), bls.
891.
14 Sjá t.d.: Helgi Þorláksson, „Sagnfræði um íslandssögu
1300-1550.“ Saga, XXXVIII (2000), bls. 68-73 og Gunn-
ar Karlsson, „Sagan af þjóðríkis-myndun íslendinga
1830-1944“, sama rit, bls. 126-29.
88