Fréttablaðið - 07.01.2012, Blaðsíða 28

7. janúar 2012 LAUGARDAGUR28
A
fdrifaríkasta einstaka
ákvörðun í sögu
forsetaembættisins
var tekin sumarið
2004 þegar Ólafur
Ragnar Grímsson
ákvað að staðfesta ekki fjölmiðlalög
ríkisstjórnarinnar og vísaði þeim
til þjóðaratkvæðagreiðslu.
Þrátt fyrir að lögin hafi verið
dregin til baka áður en til kasta
almennings kom, markaði þessi
gjörningur tímamót því að þarna
hafði forseti í fyrsta sinn beitt
fyrir sig málskotsrétti sem 26.
grein stjórnarskrárinnar kveður á
um. Ólafur Ragnar átti síðar eftir
að beita þessu tæki tvisvar í viðbót
í umræðu um Icesave-samningana,
en allt frá árinu 2004 hefur verið
deilt um raunveruleg og formleg
völd forseta.
Tekist á um hlutverk og vald
Við lýðveldisstofnun var einnig
deilt um hlutverk, valdsvið og
ekki síst val forseta. Stjórnmála-
fræðingurinn Svanur Kristjánsson
segir svo frá í grein sinni í Skírni
frá árinu 2002 að nefnd Alþingis,
sem hafði það að markmiði að
breyta stjórnskipunarlögum
Íslands með lýðveldisstofnun í
huga, hafi lagt til, árið 1943, að
forseti yrði kjörinn af Alþingi. Þá
var lagt til að forseti hefði ekki
synjunarvald yfir lögum þingsins
– danski konungurinn hafði slíkt
vald – heldur gæti hann eingöngu
vísað lagafrumvörpum sem
Alþingi hafði þegar samþykkt, til
þjóðaratkvæðagreiðslu.
Björn Þórðarson, sem var
forsætisráðherra í utanþingsstjórn
sem Sveinn Björnsson þá
ríkisstjóri hafði skipað, lagði hins
vegar til að forseti hefði frestandi
synjunarvald, en á endanum varð
núgildandi málskotsréttur ofan á,
þar sem forseti getur hafnað lögum
samþykktar, þau taka samt gildi en
eru lögð í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Svanur rekur almenna þjóð-
félags umræðu um forsetann
á þessum árum, sem var afar
eindregin í þá átt að forsetinn
ætti að vera þjóð kjörinn og með
mikil völd. Var til trú almennings
á Alþingi enda afar tak mörkuð
á þessum tíma, eftir margra ára
óstöðug leika og karp á þingi og
innan forystu flokkanna.
Það er því niðurstaða Svans
að forsetanum hafi sannanlega
verið ætlað töluvert vald innan
stjórnskipunarinnar, en Sigurður
Líndal lagaprófessor hefur haldið
því sama fram í ræðu og ritum.
„Staðreyndin er sú að pólitíkusar
hafa ekki getað þolað forsetanum
að hafa nokkur völd og þola ekki
takmörkun á sínu valdi. Ég hef hins
vegar alltaf haldið því fram að öll
stjórnskipunarsaga Vesturlanda
einkennist af skiptingu valds. Þetta
hefur alltaf verið eðlilegur hluti af
stjórnskipan þar sem kveðið er á
um jafnvægi milli þjóðhöfðingja og
þings. Þannig hefur þróunin verið
á Vesturlöndum allt frá miðöldum
og er til dæmis mun eldra en
hugmyndir um þrí skiptingu ríkis-
valdsins og má finna slík dæmi allt
aftur í Gamla sáttmála og jafnvel
lengra aftur,“ segir Sigurður.
Hann bætir því við að ákvæði
stjórnarskrár um völd forseta séu
algerlega skýr og ekki hægt að
tala um að stjórnarskrárákvæði
séu „dauður bókstafur“ eins og oft
var sagt um synjunarvald forseta.
„Í öllu því tali er litið fram hjá því
að þetta var alla tíð lifandi veru leiki
í huga þjóðarinnar. Það var marg oft
skorað á for seta að beita þessu valdi
og jafnvel safnað undir skriftum
í þeim til gangi. Þetta var alltaf í
þjóðar vitundinni og
þess vegna er rangt að
halda því fram að þetta
hafi verið dauður bók-
stafur. Laga bókstafur
er ekki dauður þó að
hann hafi aldrei verið
notaður. Í lögum eru til
dæmis sér stök viður lög
við því að ráðast á þjóð-
höfðingja eða myrða
hann. Það hefur aldrei
komið til kasta þeirra,
sem betur fer, en er
þá um dauðan bók staf
að ræða? Það dettur
engum í hug.“
Þaulreyndur í faginu
Alþingi kaus Svein
Björns son for seta við
stofnun lýð veldisins
árið 1944, en hann
hafði starfað í stjórn-
málum um árabil.
Meðal annars var
hann sendi herra og
síðar ríkis stjóri og tók sem slíkur
virkan þátt í stjórnmálum, meðal
annars með því að skipa áðurefnda
utanþingsstjórn sem Björn
Þórðarson fór fyrir.
Sveinn tók ekki síður þátt í
stjórnar myndunum í hlut verki
sínu sem forseti, enda var full
á stæða til þar sem þing flokkunum
gekk afar illa að mynda starf hæfar
meirihluta stjórnir. Í grein Guðna
Th. Jóhannes sonar sagn fræðings
frá árinu 2006 segir svo frá að
Sveinn hafi tvisvar skipað tólf
manna nefndir með fulltrúum allra
flokka, árin 1944 og 1947, til að
liðka um fyrir stjórnarmyndunar-
viðræðum, en þær skiluðu ekki
til ætluðum árangri. Í ljósi eigin
for dæmis við myndun utanþings-
stjórnar árið 1942, leit hann á það
sem skyldu forseta að grípa til þess
ráðs ef stjórnar myndun drægist
fram úr hófi.
Segir Guðni að Sveinn hafi í
tvígang verið kominn á fremsta
hlunn með að mynda slíkar
stjórnir árin 1947 og 1950. Þess
vegna megi segja að Sveinn hafi
tekið afar virkan þátt í hring iðu
stjórn málanna og beitt þar fyrir
sig valdi sem for seta
er gefið í stjórn skipun
l a ndsi ns . Svei n n
gegndi em bætti á
miklum umróts tímum í
íslensku sam félagi þar
sem tvær um deildar
laga setningar standa
upp úr, annars vegar
á kvörðunin um aðild
að NATO árið 1949 og
hins vegar stað festing
varnar samningsins við
Banda ríkin tveimur
árum síðar. Í þeim til-
fellum heyrðust raddir
um að málunum yrði
vísað til þjóðarinnar,
en ekkert bendir til
þess að Sveinn hafi
íhugað alvarlega að
grípa til þess.
Guðfaðir Viðreisnar-
stjórnarinnar
Ásgeir Ásgeirsson var
kjörinn forseti árið
1952 og átti, eins og Sveinn, langan
bakgrunn í stjórnmálum þar sem
hann var meðal annars forsætis-
ráðherra á árunum 1932 til 1934.
Hann var ekki síður þáttakandi í
stjórnmálunum en forveri hans
í embætti og beitti þar fyrir sig
stjórnarmyndunarumboðinu.
Forseta er frjálst að veita
umboðið hverjum þeim stjórnmála-
leiðtoga sem honum sýnist á meðan
enginn flokkur hlýtur meirihluta á
þingi og nýtti Ásgeir sér það.
Guðni segir frá því í áður nefndri
grein að fram ganga Ásgeirs í
stjórnarmyndunar viðræðum árið
1958 hafi farið í skapið á Ólafi
Thors for manni Sjálfstæðis-
flokksins. Ásgeir hafi verið and-
snúinn því að Framsóknar-
flokkur og sósíalistar kæmust í
Tiltrú al-
mennings
á Alþingi
var afar
takmörkuð í
aðdraganda
lýðveldis-
stofnunar,
eftir margra
ára óstöðug-
leika og karp.
Fyrsta synjunin breytti embættinu
Ef fram fer sem horfir verður nýr forseti kjörinn í sumar. Ólafur Ragnar Grímsson, sem hefur gefið sterklega til kynna að hann
hyggist snúa sér að öðrum störfum eftir sextán ár í embætti, hefur sannarlega sett sitt mark á embættið sem verður vart hið
sama héðan í frá. Þorgils Jónsson kynnti sér pólitísk völd forseta Íslands og hvernig þeim hefur verið beitt í gegnum tíðina.
BessasTaðir í VeTrarríki Húsbændur á þessu gamla höfuðbóli Íslendinga hafa haft mismunandi sýn á eigin völd og sitt stjórnskipulega hlutverk. Engin einstök ákvörðun forseta Íslands hefur þó haft eins mikil áhrif
á embættið og synjun Ólafs Ragnars Grímssonar á fjölmiðlafrumvarpinu árið 2004. Með því voru öll tvímæli tekin af því að forsetinn hefði sannarlega völd til að synja lögum staðfestingar og vísa til þjóðaratkvæða-
greiðslu. FRéttablaðið/GVa
Framhald á síðu 30
Bæði Kristján Eldjárn og Vigdís Finnbogadóttir höfðu komist að
þeirri niðurstöðu að þjóðhöfðinginn
hefði í raun ekki slíkt vald í þingræðis-
ríki. Þetta væri arfur frá fyrri tíð,“
segir Guðni Th. Jóhannesson sagnfræð-
ingur.
„Að því leyti var synjun Ólafs Ragn-
ars á staðfestingu fjölmiðlalaganna árið
2004 bylting á túlkun forseta á eigin
valdi. Þrátt fyrir miklar deilur og leik-
fimisæfingar lögfræðinga efast eng-
inn nú um að þessi forseti og hinn næsti
hefur þetta vald.“
Það hafi því ekki komið á óvart að for-
seti hafi synjað í Icesave-málunum þar
sem um var að ræða eitthvert umdeild-
asta mál lýðveldistímans.
Aðspurður hvort þetta geti orðið helsta
arfleifð Ólafs Ragnars í embætti segir
Guðni að svo megi vel fara.
„Það má fullyrða að komi einhvert
forsetaefni fram og lýsi því yfir að hann
hyggist ekki nota þetta vald, ætti hann
varla tækifæri á kjöri því að almenning-
ur virðist hlynntur því að forsetinn hafi
þetta vald.“
Er forsetinn sem sameiningartákn
íslensku þjóðarinnar, á friðarstóli utan
pólitíkur, þá liðin tíð?
“Það fer eftir því hvers konar fram-
bjóðendur koma fram í næstu kosning-
um og hvað Íslendingar svo kjósa. En
að mínu mati mun enginn forseti geta
staðið utan eldlínu stjórnmálanna líkt
og Vigdís og Kristján gerðu, og Ásgeir
líka lengi vel. Í tíð Ólafs hefur forseta-
embættið gerbreyst bæði fyrir hans til-
stilli og svo hafa tímarnir líka breyst. En
hann mun nær örugglega fá sinn sess í
sögunni sem einn umdeildasti forsetinn
hingað til. Það er á hreinu.”
n FoRsETi mun Ekki FRAmAR GETA sTAðið uTAn sTjÓRnmálAnnA
synjunarvaldið nú orðið staðreynd
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur