Fjölnir - 04.07.1997, Blaðsíða 15

Með aukinni alþjóðavæðingu hafa fræðimenn keppst við að sýna fram á að þjóðir
séu ekki „náttúrleg“ fyrirbæri heldur menningarleg. Við erum ekki fslendingar;
við ýmist kjósum að vera það, teljum okkur skylt að vera það eða erum það af því að
flestir í kringum okkur eru það. En hvað er þetta „það“ að vera íslendingur?
Eru það leifar frá gamalli heimsmynd, fjötrar fortíðarinnar? Eða er það eitthvað
sem skiptir okkur máli enn í dag? Arnar Guðmundsson fjallar hér um
„ekta“ og „falskar“ sjálfsmyndir á tímum alþjóðavæðingar.*
Birgir Andrésson
nAlæcð Imyndir
Prentsverta á offsetplötu, 1989
Afhverju þrjóskast
þjóðernishyggjan við?
Fræðimenn hafa verið önnum kafnir við það síð-
ustu áratugina að sýna fram á að þjóðir séu ekki
„náttúrleg“ fyrirbæri heldur menningarlegar
afúrðir. Um þetta virðast flestir orðnir sammála.
Þá er eðlilegt að spyrja: Af hverju sýnir þjóðernis-
hyggja þess engin merki að vera að hverfa? I stað
þess að leita að einföldu svari ætla ég að flækja
málið eftir bestu getu —- reyna að sýna fram á
hve margbreytileg og stundum andstæð öfl eru
að verki. Það er nefnilega fátt sem fer eins í taug-
arnar á mér og frelsaðir heimsborgarar sem kepp-
ast við að „afsanna" þjóðir eða halda að vandamál
heimsins leysist ef við göngum öll með „etníska“
skartgripi og kaupum frumbyggjavörur í Body-
shop. Með því er litið fram hjá sögunni.
Þjóðir eru „ímynduð samfélög" eins og
Benedict Anderson orðaði það í samnefndu riti
sínu árið 1983.11 Grundvallaratriði ímyndaðs
samfélags er að það á sér einhverskonar landa-
mæri, skilgreiningu á því hverjir eru innan þess
og hverjir utan. En samt finnst flestum þjóðir
vera ákaflega náttúruleg fyrirbæri. Þetta náttúr-
lega yfirbragð er afúrð mýtunnar um þjóðina.
Það er sagan sem þjóðin segir sjálfri sér um upp-
runa sinn, einkenni og pólitísk markmið og verð-
ur að einskonar heilbrigðri skynsemi.
Þegar hin ungu þjóðríki Vesturlanda byggðu
upp efnahagsveldi sitt, meðal annars með ný-
lendustefnu, skiptu landamæri miklu og skilin á
milli „okkar“ og „hinna“ eða „the Other“ í ný-
lendunum urðu að vera mjög skýr. Síðan hefúr
margt breyst og er enn að breytast. Efnahagslíf
heimsins verður sífellt alþjóðlegra. Mörg verkefni,
svo sem á sviði umhverfismála, kalla á aukna
samvinnu þjóða. Fólk ferðast meira, menningar-
straumar einskonar heimsmenningar spanna
heiminn og síðast en ekki síst eru „hinir“ fluttir
til „okkar". Fólkið úr nýlendunum sem lærði alla
tíð að líta upp til yfirburða Vesturlanda er að
koma.
Hugmyndir um fúllveldi og sjálfstæði stakra
eininga láta undan síga á mörgum sviðum. Ég
vinn fyrir verkalýðshreyfinguna og þar á bæ er
leitað leiða til að semja um gildistöku ýmissa
evrópskra reglugerða um réttindi verkafólks. En
það verður að gerast sameiginlega fyrir alla hreyf-
inguna og slíkt gengur þvert á hefðir hennar og
skipulag sem byggir á sjálfstæði hvers einstaks
stéttarfélags.
Fullveldishugtakið reynist líka byggt á þver-
sögn og einhverri hugmynd um einsleit samfélög
sem er í flestum tilfellum fjarri raunveruleikan-
um: Ríki skal hafa fúllveldi yfir þegnum sínum
og landsvæði sínu en sækir þetta fullveidi til fúll-
valda þegna. Þegnarnir eru bæði viðfang og upp-
spretta fullveldisins. Víða örlar á vaxandi spennu
milli almenns fúllveldis einstaklinga og sam-
þjöppunar valds. Spurt er hvort stjórnvöld starfi í
raun í samræmi við „sameiginlega vilja“ fólksins
og hvort slíkur vilji sé til.2>
En við hverju búumst við svo í kjölfar slíkra
„uppgötvana"? Að þjóðríkin hneigi sig og hverfi
af sviðinu? Að þjóðernishyggjan biðjist afsökunar
á því að hafa verið til allt of lengi? Varla. Enda
sjáum við uppgang þjóðernishyggju víða um
heim.
Jamaíkanski Bretinn Stuart Hall hefúr líkt og
fleiri sagt að það sé ákaflega hættulegt augnablik í
sögunni þegar tök þjóðríkja á efnahagslífinu >•
♦ Greinin er byggð á fyrirlestri
sem Arnar flutti á ráðstefnu um
íslenska þjóðernishyggju í Nor-
ræna húsinu 30. ágúst 1996
"Anderson, Benedict (1983).
hnagined Communities:
Reflection on the Origin and
Spread of Nationalism. London:
Verso.
2> Camilleri, Joseph A. & Jim
Falk (1992). The End of
Sovereignty? The Politics ofa
Shrinking and Fragmenting
World. Aldershot: Edward Elgar.
Fjölnir
15
sumar '97