Fjölnir - 04.07.1997, Blaðsíða 47

Myndskreyting Alda Lóa Leifsdóttir
Guðmundur Andri Thorsson skrifar um Þórberg og Æra-Tobba; vísindamanninn
og húmoristann; reglufestuna og ringulreiðuna í Þórbergi Þórðarsyni
ofyitanum úr Suðursveit sem bylti íslenskum bókmenntum, barðist á blóðugum
vígvelli hugmynda sem fyrri hluti aldarinnar var, gekk geggjuðum konungum á hönd
og þrammaði síðan burt með óskerta sæmd aftur heim í Suðursveit.
Þórbergur Þórðarson
— ekki neitt
Árið 1910 þegar Pórbercur er tiltölulega ný-
kominn til Reykjavíkur skrifar hann í dagbók
sína upp íbúa Bergshúss og greinir um leið frá
stöðu hvers um sig í tilverunni:
Bergur Þorleifsson, bóndi/ Hólmffíður Árna-
dóttir, kona hans/Guðrún H. Bergsdóttir,
yngismey/ Þórarinn Stefánsson, yngismaður/
Þorbergur Þórðarson, ekki neitt/ Bjarni Þ.
Magnússon, yngissveinn í búð/ Anna Árna-
dóttir, yngismær.
(Ljóri sákr minnar, bls. 18, Mál og menning 1986)
Þorbergur Þórðarson, ekki neitt. Þetta er
starfsheitið, einkunnin, hann nær því ekki einu
sinni að heita yngismaður, nær því ekki einu
sinni að vera Þórbergur: þetta er sjálfsmyndin.
Skömmu áður skrifar hann í dagbókina sína:
Líka léttir það huga minn að vita að bráðum er
september á enda, og eg fæ senn að halda suð-
ur. Einkum brosir nú við mér menntun, en þó
slær það talsverðum skugga á það bros að hafa
hvergi víst hæli og vera svona illa að mér.
(Ljóri sákr minnar bls. 17)
Þessi bljúgi piltur er maðurinn sem 14 árum
síðar bylti íslenskum bókmenntum með steigur-
læti sínu, kvað sjálfan Guð í kútinn í lokakafla
Bréfs til Láru — bylti alheimsskipulaginu. Rót-
tækni Þórbergs fólst nefhilega ekki í sósíalisma
hans né guðspekinni né esperantó né innblásnu
hatrinu á íslenskri sveitamenningu: hún fólst í
alveg nýjum sjálfskilningi, nýrri sýn á Listamann-
inn: ný týpa var mætt á svæðið.
Þorbergur Þórðarson, ekki neitt... og vera
svona illa að mér... Hvað sem líður þessum rolu-
gangi veit hann strax og hann kemur í bæinn að
hann er einstæður; hann þiggur ekki sjálfsmynd
sína af tilteknum hópi eins og flest okkar gera
heldur sér hann sjálfan sig þvert á móti í and-
stöðu við umhverfi sitt; hann er utanveltu, upp-
lifði sjálfan sig ýmist sem mesta bjána bæjarins
eða öllum öðrum gáfaðri — nema hvort tveggja
væri. Við sjáum hér gægjast fram þá sjálfhverfu
vitund sem síðar átti eftir að skapa Bréf til Láru,
og enn síðar þurrka sjálfa sig út — verða „ekki
neitt“ — með stoltri fórn í ævisögu séra Árna.
Fimm árum síðar er ekki farið að rofa til. 17.
nóvember árið 1915:
Nú er komin helvítis votviðrátta. Hún á illa
við mig. Ég er oftast skólaus og alt af renn-
blautur í lappirnar, ef deigur dropi kemur úr
lofti. Eg get eigi sagt að eg hafi verið þur í
fætur í 5 ár. Guð minn góður, hvar lendir
þena? Og eg hefi ekki haft efni á að láta þvo
nærfötin mín síðan í ágúst í sumar. Síðan hefi
eg gengið í sömu görmunum. Utanyfirfötin
eru orðin svo skítug og rifin, að eg skammast
mín að koma fyrir alminnlega menn. En
engan útveg sé eg. Nú hefi eg gengið svo að
segja á sokkunum í viku. Megnustu nálykt
leggur af rúmfömnum, þegar þau hitna á
nóttinni. Smndum verð eg að sitja í myrkri
vegna olíuleysis. Oft liggur mér við að ör-
vænta. Eg er að reyna að brjóta mér leið til
mentunar og þekkingar og vil sannarlega verða
nýtur maður. En helvítis lífið og mennirnir,
sem eg á saman við að sælda fara með alla góða
ásetninga mína.
(Ljóri sákr minnar bls. 214)
R
ann varð nýmr maður. „Helvítis lífið og
mennirnir“ náðu ekki að stöðva hans góðu ásetn-
inga. Hann varð „eitthvað", hætti að vera „ekki
neitt“. Ekki síst vegna þess að hann tengdist
öflugri hreyfingu, hinni sósalísku baráttusveit
fyrir afnámi auðvaldsskipulagsins. Fyrir vikið
náði ritsnilld hans tengingu við eitthvað, öðlaðist
eitthvert markmið utan sjálfs sín, hið fullkomna
stílnæmi hans — hin algera stílheyrn sem hann
átti umfram aðra íslenska rithöfúnda — fékk
vettvang sem ekki var of sérviskulegur. En hverju
fórnaði hann?
í Rauðu hættunni, ferðabók Þórbergs frá
Sovétríkjunum ffá 1935, er að finna þessa lýsingu
á „Leghöll Lenins“:
Tæpa 20 faðma frá Kreml-múrnum, hér um
bil mitt á milli suðvestur- og norðaustur-enda
torgsins rís leghöll Lenins, höggvin úr rauð-
brúnni granítblökk, lík í lögun og pyramídi,
með sex stöllum. Leghöll þessi er eitthvert
einfaldasta og stílhreinasta meistaraverk, sem
ég hefi séð í byggingarlist. Inngangur í höllina
horfir út að torginu, móti suðaustri, en út-
gangurinn snýr í norðausmrátt. Þarna inni
hvílir smurt lík Lenins í glerkistu, og liggur
leiðin margar tröppur niður, áður en komið er
að hinu óforgengilega hvílurúmi þessa volduga
þjóðmálasnillings, sem var einn af þeim sára-
fáu, er tekist hefir að rífa sig upp úr deiglu
múgmenskunnar, og fýrstur og einn allra póli-
tískra forkólfa grundvallaði þjóðfélagsskipun á
vísindalegri þekkingu. Á vissum tíma eða tím-
um dags safnast fólk saman í langa, tvísena röð
á torginu í námunda við leghöllina, bíðandi
eftir að líta augum hinar jarðnesku leifar meist-
arans. Þegar smndin kemur, tekur öll halarófan
á hæga rás, tveir og tveir hlið við hlið, rennur
inn um suðausmrdyrnar, gengur niður margar
tröppur, mjakast áfram hátíðlegan brúðargang
aftur með hægri síðu leiðtogans, beygir af við
fótagaflinn, þokast með sömu hægð með
vinstri síðunni, víkur sér til hægri handar á
móts við höfðalagið og tínist upp margar
tröppur, unz komið er út um dyrnar á norð-
austurhlið hallarinnar. Gangan gegnum höllina
hefir varla tekið meira en þrjár mínútur. Allir
eru alvarlegir á svip og grafhljóðir; allir ganga
hægt og skipulega; enginn treðst fram fyrir
annan, og enginn má nema staðar á göngunni
gegnum höllina. Við báðar dyrnar, enn fremur
hjá kistunni og á nokkrum stöðum í göngun-
um, standa vopnaðir verðir, pinnstífir, þögulir,
lítið eitt strangir í andlitinu. Þeir virðast taka
köllun sína eins og embættismenn, sem ekki
hafa öðlast lausnina.
(Rauða hættan bls 46-7, Mál og menning 1977)
Þessi lýsing á því allraheilagasta í Kreml ber
höfundi sínum vitni. 20 faðmar... norðaustur...
suðvestur... suðaustur... mitt á milli suðvesturs og
norðausturs... hægra megin og vinstra megin...
fótagafl og höfðalag... tekur þrjár mínútur — og
svo ffamvegis: lýsingin er smásmyglileg og ná-
kvæm eins og læknasjúrnall eða frönsk framúr-
stefria eftirstríðsáranna.
Þetta eru vísindaleg skrif. Þar til kemur að
Lenin sjálfum og öðrum hiuta lýsingarinnar. Þá
breytist allt svipmót textans, ástríða og músík
kemur í hann, litrík og afdráttarlaus lýsingarorð
koma flögrandi til að taka sér trausta stöðu hjá
nafhorðunum í langri og innblásinni setningu,
hvílurúmið er óforgengilegt, þjóðmálasnillingur-
inn voldugi reif sig upp úr deiglu múgmensk-
unnar og fékk þá vitrun að búa til sósíalismann
og Sovétríkin... Nema
nú gerist dálítið
skrýtið: þegar
höfúndur >•
,Hvað sem líður
þessurn rolugangi
veit hann strax og
hann keinur í bœ-
inn að hann er ein-
stœður; hann þigg-
ur ekki sjáljbnynd
sína aftilteknum
hópi eins ogflest
okkar gera heldur
sér hann sjálfan sig
þvert á móti í and-
stöðu við umhverfi
sitt; hann er utan-
veltu, upplijði sjálf-
an sigýmist sem
mesta bjána bœjar-
ins eða öllum
öðrum gáfaðri
— nema hvort
tveggja vœri. “
Fjölnir
sumor '97 47