Fjölnir - 04.07.1997, Blaðsíða 80

Hallgrímur Helgason skrifar um Ljóma eftir Göran Tunström
Túrista-
bókmenntir
„Fólkið sem var eitt
sinnferskt hefur
gengið afstíl sínum
dauðum. Hin ein-
falda heimssýn —
þar sem allt var
pínulítiðþægilega á
skjön ogpersónur
soldið svona
skondnar, dregnar
einfóldum dráttum
bamabókmennt-
anna, kynntar til
sögunnar með ein-
um stuttum brand-
ara og stóðu svo í
þeim sporum út
bókina, eins og
tálgaðir tindátar
málaðir sterkum
einfóldum frum-
litum — hún á
ekki lengur við í
flóknum heimi. “
F j ö 1 n i r
timarit handa
Míslendingum
sumnr '97
Göran Tunström: Ljómi
Þýðing: Þórarinn Eldjárn
Mál og menning, Reykjavík 1997
Með hverju ári fjölgar hinum margrómuðu ís-
landsvinum og því eðlilegt að ekki séu þar ein-
tómir snillingar á ferð. Hingað til hafa listvinir
landsins einkum verið úr tón- og mynd-geirum.
Þeir hafa komið hingað og sótt sér innblástur í
verk, jafnvel unnið þau sérstaklega á staðnum og
skilið eftir. Framtíðarvandamál í umhverfisvernd
verður verndun landsins fyrir stórhuga
listamönnum sem í hamslausri íslandsást sinni
mega ekki sjá hér fjárrétt eða dalverpi án þess að
hugsa myndlist! myndlist! og ráðast þegar í
stórfellda grjótflutninga ofan úr hreppum út í
annes og eyjar sér til minnismerkis.
Ég veit ekki betur en að ritverkið Ljómi eftir
sænska höfúndinn, og nú íslandsvininn, Cöran
Tunström sé fyrsta skáldsagan sem erlendur höf-
undur lætur gerast hér á landi og hefúr „íslend-
inga“ í aðalhlutverkum. Vonandi einnig sú síð-
asta. Það ljómast ansi fljótt upp fyrir manni að
téður Tunström hefúr ekki frekar forsendur til að
skrifa um íslenskan raunveruleika en ég sjálfúr
hefði til að skrifa litla en sannferðuga skáldsögu
um norskan blikksmið í Hamar sem er unnandi
þýskrar kántrý-tónlistar og iðkar skíðagöngu
ásamt syni sínum sem hyggur á ólympískan feril í
greininni. Tunström hefúr þó alltof greinilega
staldrað við hér í nokkra daga til að litast um
sögusvið sitt og einkum þó til að hirða upp
hérlendar kjaftasögur til brúks í verkið. En ekki
nógu lengi. Allar hugmyndir hans um landið eru
klisjur; allir prestar eru drykkfelldir, allar konur
viljugar, amerískir geimfarar vappa um hraun-
fláka landsins, andleg líðan fólks miðast við
„Eldfjallið“, allir þekkja alla og landið er svo lítið
að ríkisstjórnarfúndir eru haldnir inni í eldhúsi
hjá þér. Fyrir vikið öðlast persónur verksins enga
dýpt og lifna því aldrei af dauðum pappírnum; á
einkar óþægilegan hátt eru þær gjörsamlega mun-
aðarlausar. Höfundur sem getur látið hákarlalýsi
standa í persónum sínum hefúr ekki verið nógu
duglegur að taka sitt eigið höfúndarlýsi. Hér er
sænskur höfúndur að skrifa um íslenska feðga líkt
og eftir samevrópskum staðli fyrir...ja ég veit ekki
hverja... Útkoman er samskonar grautarkrull og
oft vill mallast með alþjóðlegri kvikmyndagerð.
Við munum öll eftir „Húsi andanna“ eftir Bille
August: Saga rituð af sílenskri skáldkonu búsettri
í San Fransisco sem átti að gerast í ímynduðu ríki
í Suður-Ameríku en var tekin í Portúgal með
breskum og amerískum leikurum, leikstýrðum af
dönskum leikstjóra. Gott ef myndin var ekki
skráð í Antígu og fjármögnuð með líbýsku
áhættufé.
Kannski er þetta framtíðin? Menningarsam-
vinna á nýju plani? í stað þess að vera sendir á
eintóma upplestrartúra verði þeir Einar MAr og
Kárason sendir til Lettlands og Litháen til að
skrifa skáldsögur um þarlend mismenni? Tilfinn-
anlegur skortur á ljóðum á Grænhöfðaeyjum
verður til þess að við gerum út Matta Jö og Njörð
Pé sem einskonar þróunaraðstoð.
Líklega yrði útkoman lítið annað en túrista-
bókmenntir, líkt og Göran Tunström býður uppá
með Ljóma sínum.
Ef við reynum hinsvegar að setja upp alþjóð-
leg lestrargleraugu og horfa fram hjá þjóðernis-
þætti bókarinnar stendur eftir fremur flöt saga af
feðgum; Pétri og Halldóri. Samkvæmt bókarkápu
er vendipunktur þeirrar sögu atvikið þegar Pétur
litli sparkar fótbolta inn í garð franska sendiráðs-
ins og fær hann ekki aftur. Atvik þetta mun hafa
gerst hér fyrr á öldinni og er því ein af kjaftasög-
unum sem höfundurinn hafði til að nroða úr.
Hann kemur henni hinsvegar aldrei á skáldlegt
flug heldur ýkir atvikið upp í ákaflega hvimleiða
og ósannfærandi milliríkjadeilu, jafnvel forsetan-
um er blandað í málið: Allt verður þetta mjög
dellukennt og langsótt og á einhvern hátt banalt
og einfalt. Manni líður eins og í lélegri barnabók
þar sem algóður drengur berst við útlendan og
ólundarlegan óvin. I bræði sinni kastar Pétur litli
síld (eins og reykvískir drengir gerðu jú gjarnan
hér á árunum eftir stríð eða í kringum 1970 —
það er engin leið að staðsetja þessa bók í hérlend-
um tíma) í Juliette, dóttur franska sendiherrans.
Maður veit ekki hvort maður á að hlæja eða gráta
þegar höfúndurinn lætur síðan þessa sömu stúlku
hitta Pétur af hreinni tilviljun í strætisvagni í
Parísarborg áratug síðar. Hér er komið stílbragð
sem hæftr betur spænskri sápuseríu fyrir þær and-
legu þvottavélar sem miðdegissjónvörp heimsins
eru en metnaðarfúllri samnorrænni skáldsögu.
Höfúndaróskhyggjan gengur jafnvel svo langt að
Tunström lætur Juliette starfa í fiskbúð í Latínu-
hverfinu (afar líklegt starfsval hjá dóttur frönsku
diplómasíunnar) til þess hún fái goldið íslenskum
Pétri síldarkastið í sömu mynt. Þetta er síðan
kórónað — jú jú einmitt — með því að Pétur
gengur að eiga Júlíettu og hefnir þannig fyrir
boltamissinn með því að hafa af sendiherranum
dótturina. Barbara Cartland hvað?
Kvenpersónur bókarinnar eru reyndar allar á
þessa leið og er þar kominn alvarlegasti gallinn á
bókinni. Höfúndurinn afhjúpar sig sem gamlan
kvenmannslausan karlpung með svakalega gráan
fiðring: Engin kona í bókinni fær fleiri en þrjár
setningar og allar hoppa þær uppí rúm með
karlpersónunum að þeim loknum. Aður er talin
Júlíetta hin franska sem fellur fyrir karakterlaus-
um Pétri án þess að piltur þurfi að gera mikið
meira en að opna Moggann í parískum strætis-
vagni. En Pétur þessi hefúr frameftir bókinni
vaðið í sénsum, m.a. hitt filippeyska prinsessu í
flugvél á leið til íslands. Sú breytti ferðaáædun
sinni þegar í stað og orðalaust til að sænga hjá
honum í þrjá sólarhringa á Hótel Sögu. Ein-
hvernveginn sér maður fyrir sér Göran hinn
sænska aleinan uppá herbergi að hugsa um kon-
una sem sat við hliðina á honum í vélinni í gær.
Og er þá stutt í klámið. Það kemur hinsvegar
ómengað í frásögn af getnaði Péturs.
Lára móðir hans er líkt og útúr ísfólksbók
fyrir háskólaborgara: Hún er yfirnáttúruleg, óljós
og jarðmóðurleg en þó umfram allt ljóngáfúð og
sexý jarðvísindakona sem hefst við í snjóhúsi í
hlíðum eldfjallsins „Fredu“ á eilífri skjálftavakt, les
Aristóteles við gasljós og — tíl að æra lesandann
algerlega — leikur á selló. Halldór faðir Péturs
brýst til hennar í stórhríð með útvarpshljóðnema,
kemur til hennar í snjóhús freðinn og lemstraður.
En það er eins og við manninn mælt. Hún leggur
ffá sér „Phénoménologie de la perception" eftir
Merleau-Ponty og samfárir hefjast þegar í stað.
Þau njótast á — þið afsakið — selskinnsfeldi...
Ég er ansi hræddur um að svona atriði fengi
vart inni í sænskri soft-pornó-mynd með titlin-
um ,Á meðal og milli Lappa".
Allar konur bókarinnar eru skrifaðar út frá
hinum pungháa hól karlrembunnar og því ekki
von á öðru en einhverjum dúkkulísum. Það
bjargar þó hinum afar grunnu kvenpersónum
Ljóma að karlarnir eru ekki til muna dýpri.
Hámarki nær kvenfyrirlitning höfúndar
þegar hann lætur — reyndar í skásta kafla bókar-
innar — feimna vinnukonu sem dundar við þrif
uppvið altari í kirkju úti á landi játa bónorði
snarbrjálaðs manns sem þá hefúr nýkeyrt niður
hana sem og kirkjuna komplett á Land Rover-
jeppa sínum. „Líklegt," myndu krakkarnir segja.
Og svona er hér allt. Það sem á að vera fynd-
ið er svo ægilega fúlt: Sex ára Pétur spyr föður
sinn hvort fyrirbærið piparrót finnist í Nígeríu?
Faðir hringir strax til Lagos og fer þegar sam-
band við utanríkisráðherra landsins (!) og ber upp
spurninguna sem kemur af stað ægilegum
bollaleggingum um „pepperroot“ sem enda með
því að ríkisstjórninni er steypt og ráðherrann sett-
ur í fangelsi. Hér er líkt og saman komin öll
„fyndna kynslóðin" í sínu alófyndnasta veldi.
Og svo er hér stolið: Tunström lætur föður-
inn Halldór fæðast á sjálfan lýðveldisdaginn 17.
júní 1944; sárleg móðgun við grundvallarhug-
mynd í hinni frábæru bók Salmans Rushdies um
„Miðnæturbörn" Indlands. Og hér er væmni:
Dóri kallinn hverfúr stundum útí garð á nótt-
unni og fellur í einhvern kvenmannsleysistrans og
réttir lófa til himins þar til í þá falla dropar af
„mánamjólk“. Og hér er líka pínlega sveitó kafli
þar sem útvarpsmaðurinn reynir að ná tali af
Henry Miller.
Og einkum er hér meðalmennskan í öllu
sínu veldi: Líkt og fleiri kunnir kollegar hans
reynir höfúndurinn að bæta sér upp andleysið
með lýsingum á gúrmaga-eldamennsku og góð-
um vínum og má fávís lesandi vissulega hafa af
þessu margan fróðleik þegar þrýtur annan tilgang
með lestrinum. En þessháttar matarstússi fylgir
alltaf hættan á því að höfúndurinn „sýni sig“ eins
og kallað er. Lesandinn finnur fyrir áhugamálum
höfúndarins sjálfs. Hann fer að skyggja á persón-
ur sínar. Hér stígur fram úr textanum léttbumb-
aður og að ltkindum borðljúfúr matmaður sem
hefúr greinilegt yndi af frönsku eldhúsi og hefur
einnig eytt tíma í París; þekkir borgina ágætlega
og — það sem verst er — getur ekki hamið þá
löngun að sýna okkur þá kunnáttu sína á prenti.
Fátt er hvimleiðara í skáldsögum.
Á heildina litið er bókin ljómandi mis-
heppnuð en prýðilegt vitni um bókmenntastíl
sem kominn er í andlegt þrot. Fyndna kynslóðin
virðist eiga bræður víða. Fólkið sem var eitt sinn
ferskt hefur gengið af stíl sínum dauðum. Hin
einfalda heimssýn — þar sem allt var pínulítið
þægilega á skjön og persónur soldið svona
skondnar, dregnar einföldum dráttum barnabók-
menntanna, kynntar til sögunnar með einum
stuttum brandara og stóðu svo í þeim sporum út
bókina, eins og tálgaðir tindátar málaðir sterkum
einföldum frumlitum — hún á ekki lengur við í
flóknum heimi. Hinn tálgaði texti virkar nú eins
og gamaldags útskurður. f stórkarlalegar ýkjurnar
er kominn holur tónn. Gamla góða innflutta
suður-ameríska töfraraunsæið stendur hér enn á
sínu bókmenntasviði eins og þreyttur og lúinn
töframaður sem ekki hefúr bætt neinu við sig
nema kílóum síðustu fimmtán ár en er samt enn
að sýna brögð sín; allir eru löngu búnir að sjá í
gegnum hvern einasta galdur. Göran Tunström er
af þessari kynslóð sem hefúr skrifað sig til virð-
ingar og ræður nú ríkjandi gildismati í bók-
menntum Norðurlanda. Það er löngu kominn
tími á að hún sé púuð útaf sviðinu. Kynslóðin er
bara ekkert fyndin lengur. Því miður.
Þýðing Þórarins EldjArns er prýðileg þó mað-
ur sjái kannski ekki alveg hvaða þýðingu hún
hefúr. Við hann er ekki að sakast að öðru leyti en
því að hann skuli eyða u'ma ffá lesendum sínum í
að snara þessu verki.
Flognir menn hafe tjáð mér að Ljómi hafi
fengið glimrandi góðar viðtökur í „heimalandi“
sínu, jafnt hjá gagnrýnendum sem lesendum.
Meðalmennskan er alltaf stúdía útaf fyrir sig.
Einkum þegar henni er hampað.
HallgrImur Helgason