Fjölnir - 04.07.1997, Blaðsíða 4

Formáli Tómasar Sæmundssonar að fyrsta árgangi Fjölnis er innblásin stefnuskrá
— hvatningaróður til fslendinga um að hrista af sér deyfðina, efla sér skilning á
sjálfum sér og veröldinni og búa sér samfélag sem hæfir frjálsum og dugandi mönnum.
Tvírœður formáli
Þótt sumt af
því sem Tómas
segir eigi vart
við lengur þá er
það miklu fleira
sem á fullt
erindi við
okkur í dag —
ekki síst sá andi
sem svall í
brjósti Tómasar
og sem svífur
yflr formálan-
um. Flann
birtist því hér í
endurvöktum
Fjölni; færður
til nútíðarmáls
af Árna óskars-
syni, skýrður af
Gunnari smára
Egilssyni og
myndskreyttur
af Hallgrími
Helgasyni.
F j ö 1 n i r
tímarit handa
4 íslendingum
surrmr '97
alþingi — lífguðu og varðveittu anda þjóðarinn-
ar61. Hann er henni eins ómissandi og sálin lík-
amanum eigi maðurinn að geta lifað, ekki aðeins
sínu lífi heldur líka öðru háleitara, það er lífi
þjóðarinnar, eins og hann er til skapaður og orðið
margfaldlega sæll hér á jörðu.7)
Þegar Eccert Ólafsson tók sér fyrir hendur, í sín-
um fallega Búnaðarbálki11, að minna landa sína á
náttúruauð og ágæti ættjarðar sinnar og kenna
þeim hvernig þeir gætu lifað á Islandi arðsömu
og gagnlegu, ánægjufullu og farsælu lífi með
atorku og með því að beita mætti sínum skyn-
samlega þá spyr hann fyrst hvað því valdi að
íslendingum veitist það svo torvelt. Og hann
eignar það þokuöndum sem búi í loftinu. Það
eru, segir hann, hjátrú og deyfð þeirra sem í
landinu búa. Það er ekki ólíklegt að mikið væri
hæft í því á hans dögum. Því þó hjátrú2) hafi
eyðst og framtakssemi farið vaxandi í landinu
síðan — svo sem með þilskipaveiðum, garðrækt
og öðru fleiru31 — þá eimir enn meira en skyldi
eftir af hvorutveggju, ekki síst deyfðinni4) sem
mun vera ein helsta undirrót margra báginda á
íslandi.
En skynsemi og reynsla votta það báðar að
reisa má skorður við deyfðinni eins og öðru illu
því sem komið er undir mannlegum vilja. Því
hvað er deyfðin nema svefn sálarinnar? En sálin
getur vakað og á að vaka þegar skynsamlegar rök-
semdir ráða til atorku og glaðværðar. Reynslan
sýnir líka að ísland þarf ekki að fara varhluta af
þeim. Forfeður okkar fúndu sér margt til
skemmtunar að stytta með skammdegið og
meðan Þormóður orti mansöngva til Kolbrúnar
efndu aðrir til kappleikja víða um héruð og safn-
aðist þangað múgur og margmenni, konur og
karlar51. Og þó stundum gránaði gamanið báru
þessir leikir þó þann árangur að þeir fengu
mönnum umtalsefni og viðkynningar og vörn-
uðu því að þróttur manna sljóvgaðist af svefni og
ómennsku. Þeir og þingin — og einkum sjálft
h Með því að vitna til Eggerts Ólafssonar í upp-
hafi formálans er Tómas að taka afstöðu gegn
þesslags alþjóðahyggju sem á hans tíma holdgerð-
ist í WlAGNÚSI Stephensen landfógeta. Magnús vildi
lyfta íslensku samfélagi upp úr deyfðinni með því
að tengja það umheiminum; flytja hingað hug-
myndir, lausnir og fyrirmyndir og nota þær sem
svipu til að knýja íslenskt samfélagíáfram svö það
stæði á endanum jafnfætis öðrum samfélögum.
Hann var því nokkurs konar JóN BaldVin Hanni-
BALSSON sinnar tíðar — upplýsingaröldin var hans
Evrópusamband og GATT. Eggerti var jafri um-
hugað og Magnúsi að þoka íslensku samfélagi
áfiram en áherslurnar voru aðrar. Hann vildi vekja
með löndum sínum nýjan lífskraft svo þeir hristu
af sér slenið, sæktu sér betri kjör og byggðu hér
upp mannsæmandi samfélag. An þessara innri for-
sendna voru framfarirnar Iítils virði að mati
Eggerts; ef löngun eíitir að standa öðrum jafiifætis
ætti ein að knýja þjóðina áfram væri hætt við að
hér byggi á endanum vel stæð en að öðru leyti
duglaus þjóð. Samfélag yrði ekki byggt á eftiröpun
heldur þyrfti það að eflast innan ffá — ef svo má
að orði komast. En þrátt fyrir áherslu Eggerts á
sjálfstæði þjóðarinnar og vantrú hans á að inn-
flutningur á hráum hugmyndum gæti einn Iyft
samfélaginu var hann enginn STEINCRÍMUR J. SlCFÚS-
SON eða KristíN ElNARSDÓTriR. Hann vildi ekki
vernda óbreytt ástand með þeim rökum að það
væri íslenskt ástand. Hann vildi gera það sama við
íslenskar hugmyndir og erlendar — nýta þær sem
nýtilegar voru en henda hinum. En hvaðan svo
sem hugmyndirnar komu var höfuðmarkmiðið að
búa til samfélag sem blési mönnum í brjóst kapp-
semi og bjartsýni — og trú á að þeir gætu sjálfir
mótað þetta samfélag og lífskjör sín sjálfs.
2) Hjátrú er hér blind trú á að svona sé þetta nú
einu sinni, þannig hafi þetta alltaf verið og þannig
muni þetta alltaf verða. f tíð Eggerts gat þetta átt
við slöðu mannsins gagnvart náttúrunni; trúna á
að maðurinn ætti allt sitt undir henni og gæti í
raun fatt eitt gert sér til bjargar. Það var til lítils að
auka bústofninn ef menn trúðu að hann myndi
hvort eð er falla í næsta harðæri. Það var því heilla-
vænlegast að lifa með óblíðri náttúrunni, aðlaga
sig að henni. í dag beinist hjátrúin fremur að þjóð-
féláginu en náttúrunnn Menn trúa að þeir fái í
raun litlu ráðið urn mótun samfélagsins og að best
sé að aðlaga sig því — gérá-það sem til er ætlast.
Hjátrú blómstrar hvar sem fólk finnur sig óffjálst;
hvort sem það er vegna óblíðrar náttúru eða stífni
í þjóðfélaginu eða innibyrgðs anda samfélagsins.
Hjátrúin nærist á ótta. Samfélög sem eru þrungin
ótta eru hlekkjuð við hjátrúna.
3) Hér má að sjálfsögðu bæta við án þess að erindi
Tómasar raskist við það; Vatnsaflsvirkjunum,
frystitogurum, tölvum, Seðlabönkum, umboðs-
mönnum almennings, barna og kvenna og þar
ffam efitir götunum.
4) Deyfðin er vantrú mannsins á að hann geti lifáð
því lífi sem hann helst kýs sjálfúr. Deyfðin á sér
enga gilda afsökun; ekki óblíða náttúru, ekki
miskunnarlaust lífsgæðakapphlaupið, ekki dauf-
legan samtíma. Fólk hefúr lifað af hörmungar með
reisn og fólk hefúr lifað eins og hundar við alls-
nægtir. Deyfðin er okkur því jafn tryggur fylgdar-
maður í dag og á tímum Tómasar. Hann lifði við
atvinnuhætti og félagslíf sem ekki höfðu endur-
nýjast og aðlagast breyttum tímum. Við lifúm við
kirkju og listaheim, verkalýðshreyfingu og mennta-
stofnanir, stjórnmálaflokka og ríkisvald sem okkur
hefur ekki tekist að endurnýja og eru hætt að
þjóna fólki eða virkja það til góðra verka.
5) Tómas tilgreinir fyrst spaug, gamanmál og
græskulausa leiki sem merki þess að samfélag þjóð-
veldisntanna hafi verið lifandi. Hann metur því
samfélög ekki út frá afrekum þeirra heldur hvern
lífsskilyrði þau búa mönnum; hversu vel þeir fai
notið sín innan þeirra. Fyrir Tómasi eru sameigin-
leg afrek þjóðarinnar ekki eftirsóknarverð heldur
velferð hvers einstaklings í samfélaginu.
6) Hér er ekki átt við að andi þjóðarinnar sé sagan,
tungan og landið — einhverjar byrðar sem okkur
eru lagðar á herðar og ætlað að dröslast með þar til
við getum varpað þeini á herðar næstu kynslóðar.
Andi þjóðarinnar er líf samfélagsins; geta þess til
að kljást við vanda sinn — eins og hver maður
þarf að kljást við sinn lífsvanda. Ef það fyrrtalda
— sagan, landið, tungan og þjóðin — er þekking;
þá er andi þjóðarinnar kunnátta. Við getum þekkt
þjóðararfinn en eftir sem áður ekki kunnað að iifa.
Því er hin lifandi kunnátta fyrir öllu; án hennar
berum við ekkert skynbragð á þekkinguna og vit-
um ekki hvað af henni er nýtilegt og hvað ekki. Ef
við tökum þekkinguna ffarn yfir kunnáttuna erum
við það sem Þórbergur kallaði karakterískt heimsk;
við vitum margt en kunnum ekki með það að fara.
7) Á bak við þessa trúarjátningu Iiggur sannfæring
um að manninum farnist best þegar hann lifir í
samfélagi. Tómas vill að hver maður lifi heill og sé
heill í samfélagi við aðra menn. Hann hefúr ekki
trú á að það leiði til þroska að stimpla sig út úr
samfélaginu og ætla sér að þroskast einn. Hann er
ekki aðdáandi fjallaskálda, jóga eða einsetumanna.
Hann trúir að maðurinn sé mótaður af samfélagi
sínu og verði því að þroska skilning sinn á því til
að geta skilið sjálfan sig. Og eins og manninum er
nauðsyn á að vera meðvitaður um sjálfan sig og
virkur í eigin iífi, þannig þarf hann einnig að vera
meðvitaður og virkur í samfélaginu sem hann lifir
í. Hvorugt fæst keypt eitt og sér; enginn verður
heill einstaklingur sem ekki lifir heill og virkur í
samfélaginu og sá mun aldrei skilja samfélagið sem
ekki er heill sem einstaklingur.