Fjölnir - 30.10.1997, Síða 55

Gauti Sigþórsson Söguskoðun til sölu
líkt og gert var þegar þjóðveldisbærinn á Stöng
var byggður. Svo slett sé svolidu fræðimáli frá
Jean Baudrillard, þá yrði byggt „hermilíki“
(simulacrum) af fæðingarstað Leifs Eiríkssonar,
eftirmynd frummyndar sem hvergi er til. Mark-
miðið er að hægt verði að selja ferðamönnum
sviðssetningu á sögu sem hingað til hefur ekki
verið sjáanleg öðruvísi en sem þúfiir og dældir í
landslaginu og sem texti á blöðum íslenskra mið-
aldabókmennta. Fjöldi sagna á sér baksvið í Döl-
unum, þ. á m. Eiríks saga, Sturlunga, Gmnlend-
inga saga, Laxdala og Grettis saga. Það er ekki síst
á grunni þess sem ferðamönnum yrði gert erindi
þangað.
Forseti íslands og Eiríksstaðanefnd æda sér
því mikið verk; að skrifa sögurnar sjónrænt og
áþreifanlega á sjálft landslagið. Þetta hefur, eins
og áður segir, verið gert með þjóðveldisbæinn á
Stöng í Þjórsárdal, en í fýrsta sinn er hinn yfir-
lýstí tilgangur sá að efla ferðamannaiðnað á
grunni fornleifa og bókmenntanna sem þeim
tengjast, a. m. k. með staðanöfhum. Þessa hug-
mynd er freistandi að skoða í ljósi þeirrar (ekki
ýkja gömlu) íslensku hefðar að skoða söguslóðir.
Undir lok júní fór ég í helgarferð um Dalasýslu,
og mér til mikillar ánægju hafði einn förunautur-
inn haft með sér lúið eintak af Árbók Ferðafélags
fslands 1947: Dalasýsla. Ég einokaði bókina í
aftursætinu og las valda kafla upphátt eftir því
sem við átti á leiðinni, samferðafólki til upp-
lyftingar og fræðslu. Við skimuðum þess vegna
eftir Grettisbæli á leið niður af Bröttubrekku og
rifjuðum upp með hjálp bókarinnar landafræði
Grettlu og Laxd&lu (meðal annarra) á leiðinni
fyrir Hvammsfjörð.
Árbækur Ferðafélagsins hafa í sjötíu ár lýst
landinu með því að segja söguna sem því til-
heyrir: „Hér bjó...“, „hér vó...“ og „hér dó“. Við
fslendingar erum afkomendur bænda og ferða-
langa sem voru rændir af Gretti Ásmundarsyni í
Bröttubrekku og í árbókunum standa þær sifjar
skrifaðar á landslagið allt í kringum okkur. Það er
ekki laust við að við gætum jafnvel talað um
árbækur Feðrafélagsins. Verkefhi þeirra er að lýsa
því íslandi sem JóN Thoroddsen orti um: „þú
fósmrjörðin fríð og kær, / sem feðra hlúir bein-
um“ (,,ísland“). Þannig virðast margar íslandslýs-
ingar árbókanna leitast við að lýsa því sögulega
dulmagni sem Jónas HallcrImsson orti um í
Gunnarshólma (1839): „Flúinn er dvergur, dáin
hamratröll, / dauft er í sveitum, hnipin þjóð í
vanda. / En lágum hlífir hulinn verndarkraftur, /
hólmanum, þar sem Gunnar sneri aftur.“ í þess-
um ljóðlínum dvelur sagan nær áþreifanlega í
sjálfu landslaginu, þrán fyrir að gullöld þjóðveld-
isins sé löngu liðin og gróið sé yfir bautasteina
feðranna.
Það hefur hvarflað að mér að árbækur Ferða-
félagsins séu kannski andsvar við þeim sama
Jónasi sem spurði: „ísland, farsælda ffón / og
hagsælda, hrímhvíta móðir, / hvar er þín forn-
aldar-frægð, / frelsið og manndáðin bezt?“
{fsland 1835). Ferðafélagið gæti hafa misskilið
Jónas, tekið spurninguna bókstaflega og lagt upp
í áratuga útgáfu til þess að svara því nákvæmlega
hvar fornaldar-frægðin átti sér stað. Sameiginleg
forsenda Ferðafélagsins og rómantíkeranna er að
íslendingar geti ímyndað sér (líkt og Jónas Hall-
grímsson og Jón Thoroddsen) að í þeim sjálfum
sé sami séríslenski mergur og í fólki sem hermt er
að hafi numið hér land fýrir þúsund árum. Þessi
hefð Jónasar og skáldbræðra hans rótfestir þjóð-
erni okkar í landslaginu, gerir dali og hlíðar að
leikmynd í sögunni sem þjóðin segir af sjálfri sér
til að staðfesta tilkall hennar til lands, sögu,
tungu og sjálfsmyndar.
Sú sjálfsmynd er eitt flóknasta verkefni sem
íslendingar hafá tekist á hendur í kjölfar iðnvæð-
ingar, myndunar þéttbýlis og endurskipulagning-
ar samfélagsins út ffá þörfum nútímans (sjá t. d.
Gunnar Karlsson 1995). Arnar Guðmundsson
hefur í greininni „Mýtan um ísland“ (1995) rætt
það hvernig pólitísk orðræða og opinber sjálfs-
mynd íslendinga mótast af sögunni sem sögð
hefúr verið af sjálfstæðinu og barátnmni fýrir því.
Með nokkurri einföldun á Skírnisgrein Arnars,
má segja að hún fjalli um notagildi (en ekki
„sannleiksgildi") óljósra hugtaka eins og „menn-
ingar“, „þjóðernis“, „sjálfsmyndar" og
„þjóðar“ í pólitískri orðræðu.
Arnar færir rök fýrir því að á
undanförnum árum hafi ákveðið
los komist á hina náttúrugerðu
sögutúlkun þar sem sjálfstæðisbar-
áttan skipar heiðurssess. í raun sé
„mýtan um sjálfstæðisbaráttuna“
ekki lengur viðtekin sem
söguleg sannindi, heldur sé
hún fýrst og ffemst nota-
drjúgt tákn um þjóðlega
samstöðu, saga af „endurfeð-
ingu“ hins íslenska lýðveldis á
20. öld. Það eru engar nýjar
fféttir að öll samfélög eru á
einhvern hátt ímynduð og
það veltur alltaf á söguleg-
um aðstæðum hvernig
þjóðir ímynda sér eigin
sjálfsmynd, hlutverk og hvort
þær geti yfiríeitt talist þjóðir.
Heimsókn forseta Islands í Dalina
sýndi fram á það að á íslandi hafá aðstæður
breyst svo um munar á tiltölulega faum ámm.
Jafhffamt erum við tekin að ímynda okkur eigin
„þjóðleika“ upp á nýtt. Efling ferðamannaiðnaðar
í Dölunum er „þjóðleg“ í efnisvali og áherslum,
þar sem gert verður mikið úr arfleifð fornsagn-
anna og aldagömlum minjum um búsetu fólks
þar um slóðir. En munurinn á þjóðernishyggj-
unni sem ffam kemur í Árbók Ferðafélagsins
1947: Dalasýsla og nýlegum tillögum um ffam-
kvæmdir í Dölunum er töluverður. Árbókin er
hluti hefðar sem byggir á því að sýna fram á
tengsl þjóðar, sögu og lands. Yfirlýstur tilgangur
þess að byggja hermilíki af bæ Eiríks rauða er
hins vegar að selja túristum þessi tengsl landsins
og sögunnar. „Þjóðerni" hinna nýju Eiríksstaða er
því fýrst og fremst ædað til útflutnings.
Notqgími og sKiptagilcii
Notagildi er lykilhugtak í umræðu um íslenska
þjóðernishyggju undanfarið, eins og sjá má í
nýlegum greinum Arnars, Gunnar Karlssonar og
SicrIðar MatthIasdóttur (1995). Lykilstefið í
umræðunni síðustu ár hefúr verið það hvernig
íslendingar hafa notað þjóðernishyggjuna sem
eins konar hugmyndafræðilegt tæki til að gefa
sjálfúm sér fótfestu í umskiptunum frá landbún-
aðarsamfélagi til iðnaðarsamfélags. Við höfúm
ímyndað okkur eigið samfélag upp á nýtt til
samræmis við iðnvæðingu, þéttbýlismyndun,
stéttskiptingu og annað sem tilheyrir nútímavæð-
ingu.
Þón notagildishugtakið gagnist vel við sögu-
lega greiningu á íslenskri þjóðernishyggju, þá
virðist skorta eitthvert sambærilegt hugtak til þess
að gera grein fýrir þeim breytingum sem orðið
hafa undanfarið á því hvernig þjóðernishyggjan
er nomð nú undir aldarlok. Hátíðahöldin vegna
landafúndanna, ævintýraferðir, siglingar víkinga-
skipa og teiknimyndin um Snorra Þorfinnsson
virðast ekki hafa þann tilgang að þjappa þjóðinni
saman eða styrkja sannferingu íslendinga um
nein sérstakt. Þar að auki koma þessar hugmynd-
ir íslendingum ekki mikið við. Teiknimyndin
yrði á ensku, hátíðahöldin em ætluð sem víta-
mínsprauta fýrir ferðamanniðnað í Dölunum og
siglingar víkingaskipanna yrðu til þess að vekja
alþjóðlega athygli.
Hugmyndin snýst því um að setja hin hefð-
bundnu tákn íslensks þjóðernis (og þjóðernis-
hyggju) á alþjóðlegan markað. Við höfúm öll
þessi rómantísku tákn í okkar fómm, en það er
ekki lengur hægt að nota þau eins og áður var
gert. „Sagan“, „landið“, „tungan“ og aðrir burðar-
stólpar þjóðernisins hafa safúað kringum sig rík-
um merkingarforða. Tungan er eldforn, miðalda-
bókmenntirnar segja frá landnemum og höfð-
ingjum sem byggðu ísland í árdaga. Á síðari ár-
um höfúm við síðan eignast landslagslandið
fsland með gjósandi hvemm, ægifögmm jöklum,
norðurljósum, Bláa lóninu, dynjandi fossum,
roðagyllmm fjöllum og miðnæmrsól. Allt saman
er þetta kjörið til markaðssetningar, en það er
stundum eins og við tökum
J f t ^ ekki eftir því hvernig við
/ < i komumst að þeirri niður-
stöðu.
Með smá hugmynda-
sögulegu bessaleyfi gemm
við notast við skýringu
Karls Marx á notagildi
og skiptagildi. Þegar
hann ræðir um gildi
vöm í Das Kapital
greinir hann það í
tvennt: Notagildi em
þau not sem hafa má
af vörunni óháð magni
hennar eða verði. Það ekki er hægt
að mæla með peningum og töl-
fræði þar sem það er að hluta
til huglægt. Skiptagildi er það
hversu mikils virði varan er á
markaði, óháð eiginleikum
hennar. T. d. er milljón
króna virði af gulli á þessum
forsendum jafngilt milljón
króna virði af bensíni. Þessi eiginleiki er breyti-
legur, eftir aðstæðum (t. d. verði á gulli og
bensíni) en er alltaf mælanlegur í peningum
hverju sinni (sbr. Marx 422—423).
Stóra vafemálið er hvaða gildismat tilheyrir
notagildi og skiptagildi hvoru um sig og hvort
hægt sé að greina þar á milli í okkar daglega lífi.
Það hefúr verið bent á að þessi hugtök em ekki
bundin eiginlegri vöm, heldur lýsa þau víðara
gildismati en Marx segir til um. Notagildi er ekki
bara þau beinu not sem hafa má af einhverju,
heldur felst einnig í því það sem nefna má
„mannleg“ gildi, t. d. heimili, fjölskylda, ást,
vinátta, hamingja, þ. e. allt sem ekki verður met-
ið í peningum. Skiptagildið er hins vegar mælan-
legt í tölum, grömmum, krónum og aurum;
undir það heyrir allt sem hægt er að hengja verð-
miða á. Augljóslega er ekki hægt að nota þennan
hráa greinarmun öðmvísi en á abstrakt hátt þar
sem skipta- og notagildi er sífellt samofið. Til
dæmis er ekki hægt að setja menntun undir
annan hvorn hattinn þar sem hún felur bæði í sér
einstaklingsbundin not (,,þroska“) og fjárfestingu
sem skilað getur töluverðum peningum ef vel
launuð störf bjóðast effir námið.
Það sem einkennt hefúr vestræna menningu
á tutmgustu öld, að mati ýmissa fræðimanna, er
sókn skiptagildisins inn á sífellt fleiri svið menn-
ingarinnar. Til dæmis er athygli almennings orðin
að söluvöm, þar sem auglýsingaiðnaðurinn selur
aðferðir til að fanga hana og fjölmiðlar selja leiðir
til þess að koma auglýsingunum á ffamferi. Til-
tekin fýrirbæri sem þótt hafe óhöndlanleg em
þannig orðin að „höndlanlegri“ vöm sem >•
• Ég leik mér að fáránleg-
um hugmyndum og
breyti þeim í nýtanlegar
hugmyndir.
• Ég læri af mistökum min-
um.
« Ég á skilið skapandi líf.
« Ég er alltaf að upplifa
eitthvað nýtt og spenn-
andi.
• Ég er takmarkalaus og
get skapað allt sem ég vil.
• Ég óska mér oft heilla.
€ Ég geisla af sjálfstrausti,
friði, ást, vellíðan og
hamingju.
• Á hverjum degi aukast
möguleikar mínir.
• Það er til lausn á öllum
vanda.
« Ég get allt sem ég vil.
« Orka mín er einbeitt og
stefnir á markmið mitt.
« Velgengni mín eykur hag
annarra.
• Draumar mínir rætast.
• Það sem ég skapa er
jafnvel enn betra en ég
ímynda mér.
ÆFING: Búðu til yfirlýsingar
ogfullyrðingarfyrir
sjálfan þig varðandi
eitthvert verkefni/vanda-
mál sem þú ert að fást
við. Mundu að hafa yfir-
lýsingarnar jákvæðar og
hvetjandi. Skrifaðu eða
prentaðu yfirlýsingarnar
á lítil spjöld, æskileg
stærð er 5,5 sinnum 9 cm.
Mikiivægt er að vanda
gerð spjaldanna, prenta
þau úr tölvu á karton og
plasta.
Auglýsíng
líaííiLeikhðsið
IHLAÐVARPANUM
J3ij-an cíi íeiÁ/iús i Jjjaria Uorcjarinnar
JJijrslu stjninjjar ueirarins
Reuían í cfen...
juIÍÁom úr ejömlum reuium
SfóS.. .
spennuíeiÁrit eins oj f>au ejerast 6est
JKibapanianir allan sóíarÁrinjinn
isima JJl 90JJ