Fjölnir - 30.10.1997, Qupperneq 62

Árni Óskarsson Sannleikur hugaróra og ótrúlegrar lygi

TONLIST
Hlustaðu á tónlist. Tónlist
nýtist vel til að hræra upp í
undirmeðvitundinni og losa
um tilfinningahömlur.
Einnig er talið að tónlist
svæfi hið skilgreinandi
hugsanaferli og veki þá
innsæi og ímyndunarafl.
LISTI YHR
NOTKUNAR-
MÖGULEIKA
Það hjálpar þér við að finna
þá lausn sem þú leitar að
gera lista yfir notkunar-
möguleika þess hlutar sem
þú ert að fást við.
ÆFINC: Hve marga notk-
unarmöguleika hefur
hamar?
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sömu nálgun er hægt að
nota til að finna nýtt nafn
á hlut. Veldu þér hlut og
skráðu niður notkunar-
möguleika hans, búðu til
nýtt nafn á hlutinn út frá
notkunarmöguleikum
hans.
hennar er að „afneita lífinu, falsa það eftir beztu
getu, gera það satt í hugarórum og ótrúlegri lygi“.
Þetta er gert í brotakenndu formi. Þar ægir sam-
an hugsuðu tali, skopstælingum bókmenntatexta,
kynjasögum, hugleiðingum og lýsingum af ýmsu
tagi. Vitund Tómasar er þó sú miðja sem tengir
allt þetta sundurlausa efni, en hún er gloppótt og
mótsagnakennd. Hún er tíðarandinn, sundraður
spéspegill andlegs lífs þjóðarinnar, sorphaugur
sögunnar. Ekkert annað er lesandanum til leið-
sagnar um þessa mósaíkmynd af textum en
strjálar, torskildar bendingar.
í formlegu tilliti tekur Guðbergur hér upp
þráðinn sem Laxness skildi við með Vefaranum
mikla ungur að árum. Laxness lét slíkar formtil-
raunir lönd og leið og hóf að skrifa raunsæislegar
skáldsögur. Þórbergur leyfði sér heldur ekki aftur
jafhóhefðbundið form og í Bréfi til Láru. Form
raunsæissögunnar, ævisögunnar og sagnaþátt-
anna var ríkjandi í prósaverkum. Steinar Sigur-
jOnsson hafði að vísu hafið formbyltingu með
Ástarsögu sinni 1958, en engu að síður var form
TJM ögrun við rit- og lestrarvenjur landsmanna
þegar hún kom út fyrst.
Skopstælingarnar í bókinni á stílhefðunum í
samtímanum varpa undarlegum bjarma á ýmis
viðurkennd skáld. Eitt þeirra er Halldór Laxness.
Áhrifamáttur skáldsagna Halldórs byggðist ekki
síst á afar margbreytilegum stíl, mikilli nýsmíði
tungumálsins úr þeim mikla forða sem alþýðu-
fólk og gamlar bækur bjuggu yfir. TJM keppir
ekki að slíkum „stílgaldri“, stíll í henni er
ævinlega paródía.
„Hún: Gisli.
Meira var stúlkunni um megn.
Hann svaraði og strauk kinn hennar blíðlega:
Unnur, þótt ég sigri heiminn. . .
Nei, Gísli. Gleymskan mun gera þigfrjálsan,
greip hún Jram íjýrir honum og reis upp í
sigrandi stoltiþeirrar konu, sem gefið hefúr allt
um vomótt. Vomóttin, hin stutta vomótt ásta
þeirra var liðin inn í kyrran morguninn með
vangbreiðum fuglum, sem flögruðuyfir lygnu
fiarðarins. Harður raunveruleikinn skipaði sœti
hennar í huga stúlkunnar.'
Þau stóðu á bœjarhellunni, feimin við hvort
annað eins og böm, bœði hlutlaus áytra borði
gagnvart kenndum sinum.
Vertu saL, UnnurEy, sagði hann ogfiátaði
vandrœðalega um pokann, sem geymdi allar
jarðneskar eigur hans, gamla bók, sem ung hönd
hafði rétt honum í kveðjuskyni, gamla og slitna
Ijóðabók.
Ég á bágt með að gleyma þér, sagði hann
stirðlega eftir andartaks þögn.
Þú gleymir mér, vinur minn, áður en hrimið
sezt á glugga haustsins, sagði stúlkan oggekk inn
Jýrir lágreistar dymar.
Unnur Ey, hvíslaði hann. En þá var hún far-
in aðþvo mjólkurjbtumar, kallaði á hundinn
Snata oggafhonum roð, skipaði gömlu konunni
að hita kaffi. Hún var horfin, fiarlag í veröld
hversdagsins eins ogframandi hnöttur í geimi
ótal stjama. Hann hvislaði einhverju að grasinu
á bæjarþekjunni, einhverju sem það átti að
mutia og hvisla að stúlkunni áður en það söln-
aði, vakna nœsta vor, muna það og hvísla ásamt
vindinum í eyra hennar.
Síðan gekk hann upp heiðina og hvarf i þok-
una, sem fetaði sig hægt niður hlíðadrögin, ógn-
aði speglun fiarðarins í gutli morgunljómans og
Fj
62
olnir
timarit handa
islendingum
hnust '97
döggvaði spor lítillar stúlku undir fialli.
Ferðin var hafin..
París — Ulm — San Remo
— Róm — Korjú 1948—49. “
(s. 85-86)
Þannig verður hið upphafna hjá Laxness að
brandara hjáTómasi, innantómri og úr sér geng-
inni stílhefð, margupphitaðri sætsúpu.21 I raun
beitir Guðbergur í þessu verki svipuðum aðferð-
um og fræðimenn á borð við Roland Barthes
höfðu unnið með um nokkurra ára skeið suður í
Evrópu og reistar voru á málvísindalegum
grunni. Hann er að fjalla um íslenskar textagerðir
(eða „orðræður"), hvort sem það eru bókmennta-
textar eða textar af öðru tagi, og hann er að fjalla
um íslenskar nútímagoðsagnir sem málfyrirbæri.
Þetta gerir hann með því að skrumskæla texta og
skopstæla. í kaflanum „Um Kimblagarr" gerir
hann grín að norrænum fræðum. Ein „þjóðsag-
an“ í bókinni fjallar á gamansaman hátt um
íslensku sópransöngkonununa Katrínu Jónsdótt-
ur sem heillar Hitler upp úr skónum í Þýska-
landi, en hafnar honum og hrindir þar með af
stað síðari heimsstyrjöldinni. Þarna er komin hin
lífseiga goðsögn um íslenska listamanninn sem
sigrar heiminn. Og Katrín er sterk, norræn og
heilbrigð alþýðustúlka sem minnir dálítið á Uglu
í Atómstóðinni. En lýsingin á henni er tengd
gegnum Wagner og Hitler við manngildishugsjón
nasismans og þannig skopast að þeirri þjóðernis-
hyggju sem liggur henni til grundvallar. Katrínu
er þannig lýst að hún hefði verið
„Jramúrskarandi höjðingleg á velli, allt svipmót
hennar og andlitsfall rammíslenzkt, festulegt en
þó hýrt. Nefhennar var hátt, og hvarvetna
sópaði að henni, bæði á sviði og utan sviðs...
ástríðuþunga biðlanna svaraði hún jafhan
hógvarlega: Ég er þegar bundin ástabóndum —
ættlandi mínu og röddinni. Þama, í töfraheimi
raddbandanna, sameinaðist vissulega með
ótvíraðum hatti heiðrikja islenzkra jökla,
mildur lakjamiður í birkikjarri og sónn
heimsborgaramennska, en falinn eldur Heklu
bjó undir... “(s. 210-11).
Af ekki óskyldum toga er stutt vísun í Atóm-
stöðina í annarri þjóðsögu, „Fólska líksins“: „I
nútímasögum eru stúlkur í mjólkurbúðum alltaf
úrræðagóðar enda bæði vinstri sinnaðar og heil-
brigðar í hugsun." (s. 202). Arómstöðin var ein-
mitt helsta tilraun aldamótakynslóðarinnar til að
skrifá „nútímasögu", en er í raun gömul saga um
heilbrigða sveitastúlku sem kemur til hinnar
syndumspilltu borgar flekklaus og hrein. Tómas
sér hins vegar fortíðina og sveitalífið ekki í nein-
um hillingum, enda segist hann vilja „muna sem
fest“ (s.105). Þetta birtist vel í klámfenginni
útgáfú hans á sögum um sveitalífið og „baðstofú-
menninguna“ í frásögninni um ráðskonuna
Lýkafrón (s. 44—49).
LeigjendurTómasar, Katrín og Sveinn ásamt
rafmagnsgítarleikaranum ónafngreinda, eru
helsm fúlltrúar nún'mans í sögunni og em hon-
um til sífellds ama og tilefni nöldurs. Höfundur
segist f fyrrnefúdum formála sínum hafa gert
íbúð Tómasar að táknmynd og leigjendurna „að
tákni hins erlenda hers, sem var að leggja undir
sig það gólfflæmi sem var milli veggja í eigu hins
áður „sjálfstæða" manns“ (s. 5). Tómas er aurasál
og vill græða á leigjendunum, en hann er samt
fúllur tortryggni í þeirra garð. Hann veit að hann
er að afsala sér sjálfstæði sínu:
„Ég veit af reynd hvað hlýzt afpví að taka
<kunnuga í sambýli við sig. íjýrstu láta þeir
L sem leigjendur, eru siðprúðir og háttvisir, en
þannigfer að btkum, að þeir troða sér á hús-
bóndabekkinn með valdi. Áraðni þeirra er slík
að hvergi hreyfistu án þess að reka hnén i stóla,
ji 'iorð, skóhom ilíki negrastelpu,puntstrá í
vi ’lómavösum, kertastjaka með englum sem
núast í hringjýrir orku Ijóssins, greiður Júllar
„Langt var siðan menn höföu
rifist um nokkuð í bókmennt-
unum. Deilumar um „atóm-
kveðskap “ voru hjaðnaðar. Allt
haföi verið við það sama tals-
vert lengi. Ennþá var ríkjandi
í menningarmálum sú þjóð-
emishyggja sem haföi verið
framsœkin áfyrri hluta aldar-
innar, en var nú orðin
nostalgísk og íhaldssöm. Þœr
hugmyndafrœðilegu skorður
gerðu mönnum erfitt að
bregðast við þróun. Yfirleitt
var brugðist neikvœtt við
henni. Enn eimdi efitir af
afturhaldssömum söknuði eftir
sveitasamfélaginu, en nútím-
inn var spilltur, óhreinn og
útlendur. Baráttan gegn
hersetu Bandaríkjamanna og
Keflavíkursjónvarpinu var að
miklu leyti háð á grundvelli
hreintungustefhu og til varnar
íslenskri menningu. “
ajhárlufium og nagaða blýanta. Hvergi verður
þverfótaðJýrir ótölulegum grúa hluta, píanóum
og bömum, enda margfaldast leigjendumir ört
og húseigandinn kafhar ífiölmenni. Þú stenzt
ekki að lokum siði þeirra, talar látlaust með
Júllan munninn í eldhúsdyrunum, lífið verður
óbarilegt án tómatsósu. Eða þú deyrð eða þú
hrökklast burt. Óðar en þú ert borinn úr húsi
þínu beygir ókunna konan hnésin, ekki í
lotningu, heldur til að hella lýsóli í Jótspor þín
og skrúbbar þau með sterkum sápulút. Látúns-
nafhspjaldþitt verður fiarlagt af hurðinni og
annað neglt þar þess í stað, spjald klippt úr loki
skókassa. Hólfið, sem áður hét hús þitt, er nú
dvalarstaður annarra. “(s. 314—15)-
f afstöðunni ril hersins birtist tvískinnungur
íslendinga. Þjóðernishyggjan og einangrunar-
stefnan toguðust á við gróðafiíknina. íslendingar
vildu græða á „hinu vestræna varnarsamstarfi", en
þeir vildu jafnffamt telja sér áffam trú um að þeir
21 Guðbergur Iýsú síðar Heimsljósi Laxness sem „sætsúpu á rósóttum diski sem sjötíu piparkerlingar með
Ijóðrænar kenndir hafa grenjað svo mikið í að gudið flýtur út á barma“. Og hann bætú við: „Sagan um Ólaf
hefúr átt sinn þátt í að gera íslensk skáld að vellukellingum að hér hafá veúð skrifáðar sögur um karlmenn í
grátkastastíl. Áður vom eldhúsreyfárarnir fyrir tátakidana á kerlingunum, en með Ólafi urðu íslenskir
kommar en síðan lesendur almennt sólgnir í að láta tár sín hrynja með gráú á blaðsíður.“ (Þóra Kristín
Asgeirsdóttir. Guðbergur Berpson metsólubók. Forlagið, Reykjavík 1992, bls. 196).