Fjölnir - 30.10.1997, Síða 66

Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland
Launabarátta
jjFólk er auðvitað búið að fá
sig svoleiðis gjörsamlega fúll-
satt af þeirri launastefnu sem
ríkir á vinnumarkaðnum að
það gengur krafiaverki næst að
nokkur maður skuli fast til að
vinna ærlegt handtak í þessu
þjóðfélagi. Þeir fúlltrúar
vinnuveitenda sem koma að
samningaborðinu skulu ekki
halda að þeir komist upp með
moðreyk þegar kemur að
næstu kjarajöfúunarviðræðum.
Það er alveg ljóst að kveikju-
þráðurinn er orðinn stumir og
að það verður látið sverfa til
stáls ef ekki verður hlustað á
þær kröfúr sem við gerum til
breytinga á lægstu Iaunatöxt-
um. Sömuleiðis krefjumst við
þess að komið verði til móts
við þær starfsaldursflokkatil-
ferslur sem um ræðir í þeirri
kröfúgerð sem nú er í undir-
búningi og lögð verður fram
innan skamms. Það hefúr ekki
verið hlustað á okkur hingað
til en nú er mælirinn fullur.
Við hljótum að ædast til þess
að viðsemjendur okkar setjist í
fúllri alvöru að samningaborði
að þessu sinni og hlusti á það
sem við höfúm fram að færa
með opnum huga. Öðruvísi
verður ekki komist hjá alvar-
legum átökum á vinnumarkaði
og langvinnum verkföllum.44
F j
66
olnir
timarit handa
íslendingum
hnust '97
Eftir að hafa flengriðið um Evrópu og drukk-
ið í sig kúltúr og góðan smekk endaði hann í
Hollywood þar sem hlutirnir voru að gerast.
Hann kynntist þar einhverjum kommum og rit-
höfúndum sem vildu búa til list úr aumasta
mannlífi af öllu aumu — kúltúr- og menntunar-
lausum amerískum götuskríl. Og Laxness vildi
gera slíkt hið sama og skrifaði handrit að Salka
Valka — The Movie. En kvikmyndamógúlarnir
skildu ekki hvað hann var að fara. Hver vill horfa
á bíómynd um hundsrass?
Það getur verið sárt fyrir nýevrókúltíveraðan
spjátrung að kyngja því að hann geti ekki lært að
vera Kani. Það er eins og fyrir geimfara að játa að
hann kunni ekki á fjarstýringu. En Laxness beit í
þetta súra epli. Hann fór heim og gerðist íslend-
ingur án þess þó að skila inn heimsborgarapass-
anum sínum. Hann vissi að ef hann yrði ekki
íslendingur yrði hann útlendingur — og það er
ákaflega leiðigjörn rulla. Hver nennir að tala við
útlending til lengdar? Hvað veit hann? Þarf ekki
að útskýra allt fyrir honum? Og hvar á að byrja?
Laxness sendi AlþýSubókina á undan sér heim
til íslands. Þar lætur hann íslendinga hafa það.
Hann hélt áfram að láta íslendinga hafa það í
seinni bókum sínum en aldrei aftur af jafn
ómenguðum oflátungshætti.
í sjálfú sér er allt satt og rétt sem stendur um
íslendinga í Alþýðubókinni. Auðvitað á fólk að
baða sig og tannbursta. En til hvers?
lr egar Jöhannes Birkiland var fimm ára var hann
að eigin sögn þegar orðinn leiðinlegasti maður á
íslandi. Það var eins og hann hefði fengið lífsleið-
ann og leiðindin í vöggugjöf — nema hann hafi
drukkið þau í sig með brennivíninu úr pelanum.
En hvort sem það var vegna brennivínsins, lífs-
leiðans eða einhvers annars þá fór Jóhannes utan
eins og Laxness. Eftir þvæling um heiminn end-
aði hann í Hollywood þar sem hlutirnir voru að
gerast — á sama tíma og Laxness. Og hann
reyndi líka fyrir sér sem rithöfúndur í kvik-
myndaborginni — eins og Laxness.
En þótt þessir tveir hafi verið á sama blettin-
um í svipuðum erindum þá voru þetta ólíkir
menn. Laxness hreifst af hugmyndum og straum-
um í elfu heimsmenningarinnar en Jóhannes féll
fyrir lestum. Hann mátti ekki sjá lest þjóta ffam-
hjá án þess að stökkva um borð og sté helst ekki
frá borði fyrr en hann var orðinn auralaus og alls-
laus og kominn á endastöð. Ferðalög Jóhannesar
urðu því öll á milli endastöðva; allt sem var á
milli þaut framhjá honum.
En á þessum árum deildu Laxness og
Jóhannes sameiginlegri andstyggð á öllu því sem
íslenskt var. Með samanburðarrannsókn á heiðar-
leika Kanadabúa lærði Jóhannes til dæmis að
sviksemin er íslenskt gen. En þegar veröldin hafði
hafnað honum og hann átti ekki lengur fyrir fari
á næstu endastöð hraktist hann heim. Td að hafa
í sig og á ferðaðist hann um íslenskar sveitir og
seldi bækur eins og hann hafði gert til skamms
tíma í Ameríku. En þar sem ísland er strálbýlt og
illt yfirferðar gengu þessar söluferðir ekki of vel.
Jóhannes saknaði lestanna ffá Ameríku. Hann sá
fyrir sér hversu notalegt það væri að hoppa upp í
morgunlestina í Lækjargötunni, selja bækur á
Akureyri um eftirmiðdaginn og ná síðan kvöld-
lestinni affur í bæinn. Hann gat heldur aldrei
sætt sig við að engir svifbátar gengu
út til Vestmannaeyja.
Og þetta með svifbát-
ann var ekki eina óheppni
Jóhannesar í lífinu. Líf
hans var ein samfelld
harmsaga. Hann var
óheppinn með foreldri og
feðingarstað, óheppinn með
vini og kunningja, óheppinn ^
með nágranna. Og hann var
óheppinn með lækna. Einn gaf
honum meðal án þess að tilgreina í
hversu stórum skömmtun hann ætti að inn-
byrða það. Og Jóhannes gúlpaði því í sig,
ummyndaðist og varð aldrei samur aft-
ur. Þessi síðasta óheppni — ofan á
alla þá óheppni sem hann hafði orð- Cý)
ið fyrir um dagana — var dropinn sem fyllti
mælinn. Hann settist niður og skrifaði Harmsögu
ævt minnar.
í samanburði við lýsingu Jóhannesar á ís-
lenska bændasamfélaginu í Harmsögunni má
Sjálfitœttfiólk Laxness vera biblía framsóknar-
manna. Þegar Laxness málar með stílbrigðum
sínum kaldranaleik sveitanna stingur Jóhannes
lesandanum á kaf í ískaldan krapa. Einsýni Lax-
ness á bændasamfélagið er ágætlega lukkað stíl-
bragð. Jóhannes tók þetta krydd og sturtaði því á
sínar síður. Lesandinn verður rétt tipsí af að lesa
Sjálfstætt fólk en hann verður hins vegar útúr-
stónd af Harmsögunni og hlær eins og geðsjúkl-
ingur þar ti! hann koksar og þolir ekki meir.
Það er allt eitur. Bæði Laxness og Birkiland
voru haldnir útþrá og sóttu sér erlent sjónarhorn
á íslenskt samfélag. Þetta gerði Birkiland ffiðlaus-
an. Hann undi sér hvergi og allra síst heima hjá
sér. Þar var ekkert eins og það átti að vera; ekkert
honum samboðið. Að lokum veslaðist hann upp
og dó. Laxness fékk sér hins vegar mótefni við
þessu viðhorfi í tíma; hann tók eina skeið af
íslensku á móti hverri af útlendu. Þannig hélt
hann jafnvægi í lífi sínu, óx og dafnaði.
IrÍarmsaga ævi minnar er réttnefni; Jóhannes
Birkiland er harmsöguleg persónu. Hans harmur
er samur og Ólafs Liljurósar. Hann hafði séð inn
í álfheima og effir það átti hann hvergi heima.
Hann var aðkomumaður og ókunnur í álfheim-
um en undi sér ekki í mannheimum. í þeim var
ekkert svo fallegt að það jafnaðist á við fegurð
álfheima; ekken nógu stórt, glæsilegt eða hreint.
Skandinavískar bókmenntir em yfirfúllar af
svona harmsögulegum mönnum sem fóru vestur
um haf, lentu þar í einhverju slarki og sneru affur
en náði aldrei að fóta sig í heimalandinu. í
nokkrar vikur effir heimkomuna áttu þeir
kannski bæinn; stelpurnar fengu sting í hjartað
þegar þeir skelltu löppunum upp á borð og
sýndu þeim skóna eða þá að þeir fóm skyndilega
að raula fyrir munni sér annarlegt stef. En síðan
ekki meir. Smátt og smátt fór fólki að leiðast
þessir menn sem sífellt voru að bera lífið saman
við Iíf hinum megin á hnettinum. Það getur eng-
inn þolað slíkan samanburð til lengdar. Síst af
öllu þeir sem ásmnda hann. Höfúndar þessara
persóna láta þá því annaðhvort skjóta sig eða
drekka sig í hel.
Við eigum ekki margar svona persónur fyrir
utan Birkiland. Ef til vill er það sökum þess að
fáir íslenskir vesturfarar sneru heim affur. Ef til
vill vegna þess að öldum saman hafa íslendingar
farið utan til að koma aftur heim. Það er ekki
fyrr en með Badda í Djöflaeyjunni að við eign-
umst fúllburða harmsögulega persónu af þessari
tegund.
Baddi var alinn upp við að Ameríka væri álf-
heimar. Honum var því nóg að skreppa þangað
svo hann yrði aldrei samur affur. Á effir var hann
Ólafúr Liljurós; landlaus flóttamaður í eigin lífi.
Til að byrja með gat hann slegið um sig með sög-
um úr álfheimum en að lokum nennti enginn að
Jilusta á hann ófúllur. Og hann drakk sig í hel.
Hann var trúr sínum harmleik eins og Birkiland.
2. Sowét-ÍBlandí_______________________
EINSKONAR HAGSAGA
**
Arið 1968 hef-
ur enga merk-
ingu á íslandi.
Mig minnir að
Alþýðubanda-
lagið hafi verið
stofnað það ár.
1979 er hins vegar
vendipunktur í hugar-
heimi fslendinga. Þetta var
árið sem Hornið bauð upp
á léttvín með matnum,
árið sem Gevalia-kaffi
kom til landsins, árið
sem Racnar Arnalds
afnam sérstakt álag á

ferðamannagjaldeyri. Þjóðin þusti út og flutti
með sér erlend áhrif til baka. Einokunarverslun
Sambandsins og heildsalanna í Sjálfstæðisflokkn-
um missti tökin. íslendingar vildu borða það
sama og annað fólk og drekka vín og bjór með
matnum; þeir vildu horfa á sjónvarp alla daga;
fara í bóling; borða pítsur og hamborgara, létt-
jógúrt og trefjabrauð; þeir vildu sjá nýjar myndir
í bíó og maula undir þeim heitt popkorn úr vél.
Á örfáum árum urðu íslendingar neytendur á
heimsmælikvarða. Þeir tóku stóra stökkið inn í
Kringluna. Sovét-ísland heyrði sögunni til. Ein-
angrun íslands var rofin. Heimurinn þurfti að
bíða þess að múrinn félli til að sjá aftur þjóð
kokgleypa vestrænan lífsmáta á jafn skjótan hátt.
En á meðan þjóðir Ausmr-Evrópu höfðu
nauðugar lifað í sovéti þá kusu íslendingar sér
það sjálfir.
I raun má rekja rætur íslenska sovétsins allt affur
til harðindanna á sautjándu öld þegar bændaað-
allinn herti tök sín á samfélaginu með vistar-
böndum, banni við flakki, giffingu fátækra,
þurrabúðarvist og fjölbreyttri annarri frelsisskerð-
ingu undir því yfirvarpi að halda þyrffi samfélag-
inu saman. Frjálslyndis- og upplýsingarhug-
myndir átjándu og nítjándu aldar brotnuðu alltaf
á þessum boðum. Stoltustu sjálfstæðishetjur okk-
ar voru sótsvartir affurhaldsseggir. Þótt barátta
þeirra hafi fært ríkisvaldið til íslands þá viðhéldu
hugmyndir þeirra samfélaginu í greipum ófrelsis
og ánauðar. Syndir þeirra em því stærri en sigr-
arnir. Þeir em okkar Maóar og Búkassar. Þeir
unnu nýlendustríðið en sköpuðu jafnframt inn-
lent vald sem var almenningi þungbærara en ný-
lenduvaldið.
Með upphafningu sjálfstæðisbaráttunnar og
áherslu á sérstöðu íslenska samfélagsins hefúr inn-
lendum valdsmönnum tekist að vernda þennan
þráð kúgunar allt frá sautjándu öld og fram á
vora daga. í krafti yfirvofandi hættu um að þjóð-
in myndi verða hungurmorða, glata sjálfstæðinu,
tapa einkennum sínum, týna arfinum, missa
sjálfsforræðið hafa valdastéttirnar sóst effir algjörri
stjórn á samfélaginu. fmyndaður hagur heildar-
innar hefúr ætíð verið settur ofar ffelsi einstakl-
inganna og eðlilegri þróun samfélagsins. Þetta er
þráður varðstöðu. Varðstöðu gegn byggðaröskun,
gegn þróun atvinnuhátta og erlendum áhrifúm,
varðstöðu gegn öllum breytingum á samfélaginu.
Það má segja að hinni eiginlegu sjálfstæðis-
baráttu hafi lokið með heimastjórn 1904. En
þrátt fyrir að þessi tímamót hafi orðið á ákaflega
heppilegum tíma þar sem frjálslyndisbylgja fór
um Evrópu og flest gildi vom til opinnar endur-
skoðunar þá hafði þessi ffjálsræðisbylgja lítil áhrif
hér. Þeir menn sem reyndu að fleyta henni hing-
að fúndu henni ekki farveg í opinberri umræðu,
sem enn tók mið af þörfúm sjálfstæðisbaráttunn-
ar. Það má segja að það hafi ekki verið fyrr en um
1916 sem umræðan tók tnið af því að sjálfstæðis-
baráttan var ekki lengur meginviðfangsefúið
heldur innanríkismál. En þá hafði krafan að utan
um ffjálsræði þagnað og heimsstyrjöld skollið á.
Og íslendingar átm mun auðveldara með að laga
hugmyndir sínar um samfélagsstjórnun að stríðs-
rekstrarhagffæði en ffjálslyndi áranna fyrir stríð.
Á þriðja áratugnum gerði hinn nýríki togara-
aðall sér hins vegar dælt við ffjálslyndið sem þá
ríkti á Vesturlöndum. Þetta hefúr til dæmis nægt
Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni til að gera ffjáls-
hyggjudýrðling úr Jóni ÞorlAkssyni verkffæðingi.
Og það má fera að því rök að á þessum tíma hafi
reykvísk borgarastétt gælt við að verða stéttar-
bræðrum sínum í údöndum samstíga og nægir
þar að benda á módernískan smekk þeirra á
húsagerðarlist. En þótt það geti verið skemmti-
legt að velta fyrir sér hver þróun íslenska sam-
félagsins hefði orðið ef hin unga boigarastétt
hefði stillt sér upp með þessum hætti gegn
bændaaðlinum og svokallaðri bændamenningu
þá hefúr það lítið upp á sig. Um það sá kreppan.
Hún var óskabarn þeirra sem vildu viðhalda fúll-
kominni stjórn á samfélaginu, það var affur hægt
að herða tökin, skammta lífsgæðin og stjórna
fólki. Og í kreppunni runnu saman hagsmunir
bændaaffurhaldsins og togarakapítalistanna, og