Fjölnir - 30.10.1997, Qupperneq 71

Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland
þótt myndlistargeirinn hér sé ef til vill ekki af
springa af lífi þá er hans eins og maníusjúklingur
við hliðina á hinum settlega bókmenntaheimi.
Þar hefur allt verið með kyrrum kjörum síðan
síðasta veika tilraunin til að búa til bókmenntir
sem fjölluðu um samtímann — hinar örfau svo-
kölluðu nýraunsæis-bækur — voru hlegnar í hel
fýrir mttugu ámm. Eftir það hefúr illur arfúr og
vond hefð lagst á eitt með nýjum sjálfskilningi
listamanna til að gera bókmenntaheiminn áhrifa-
lausan í samfélaginu.
Ég vil skýra þetta aðeins nánar:
f fyrsta lagi þá eigum við okkur ffekar fátæk-
lega hefð fyrir skáldskap sem beint er inn í sam-
tíma sinn. Það er eins við teljum fjarlægð SNORRA
Sturlusonar við söguefni sitt heppilega. Af skáld-
sögum Laxness em varla nema tvær, þrjár sem
fjalla beint um það samfélag sem hann lifði í. Hjá
Þórbergi aðeins Bréftil Láru, ef við viljum flokka
hana sem skáldverk. Og ef höfúndarnir hafa ekki
sjálfir valið þetta afturliggjandi sjónarhorn þá
hefúr bókmenntaheimurinn séð um að sía út úr
höfúndarverki þeirra. Þannig em tilraunir Cunn-
ars Cunnarssonar til að fjalla um samtíma sinn
gleymdar á meðan enn er verið að gefa út sögur
hans sem fjölluðu um horfinn eða hverfandi
tíma. Sama má segja um Ólaf Jóhann Sigurðsson
og fleiri — jafúvel Thor. Þjóðin fór ekki að lesa
hann fyrr en hann gaf út Grámosann. Það er því
takmörkuð hefð fyrir skáldsögum sem beint er að
samtímanum, í það minnsta ill reynsla af viðtök-
um við slíkum bókum. Rithöfúndur sem skoðar
arfinn getur því dregið ályktun: Skrifaðu afturá-
bak, ef ekki afúir f aldir þá aftur í eigin bernsku.
í öðm lagi em fornbókmenntirnar stolt okk-
ar, fóðrið sem við nærum þjóðerniskennd okkar
af. Þær em menningararfúrinn. Aðrar myndir
þjóðmenningarinnar gegna aðeins aukahlutverki.
Fornbókmenntirnar geymdu tunguna og án
hennar værum við ekki þjóð. Þessi vissa hefúr
lagt þungar byrðar á nútímabókmenntir. Þetta
sést ef til vill best á því hvernig útgefendur vilja
kynna skáldsögur sínar: „Með stílgaldri ljær
sagnameistarinn frásögninni táknræna dýpt og
kröftugan hljóm...“ Eða eitthvað ámóta. Maður
sér höfúndinn fyrir sér blása lífi í hálfdauða ís-
lenskuna og bjarga henni, um sinn. (Eða er hann
kannski að soga í sig síðasta andvarp hennar?)
Auðvitað er tungan tæki rithöfúndarins en hún
stendur ekki undir því að vera jafnframt eina
erindi hans. Vel sögð saga er náttúrlega ómetan-
leg en ffásagnarmátinn einn stendur ekki irndir
þeim kröfúm sem gera á til bókmennta.
f þriðja lagi þá em íslenskir rithöfúndar í
sjálfskipaðri sjálfsmyndarkrísu, eins og svo margar
stéttir aðrar. Á undanförnum áratugum hefúr
margt gerst til að ýta undir þennan vanda. f fyrsta
lagi hafá starfstéttir og samfélagsgeirar axlað skyld-
ur sem áður vom lagðar á ættir eða nærstatt sam-
félag manna. Fólk hefúr lagt á starfsgreinarnar að
uppfylla þörfina fyrir öryggi í samfélaginu. Þú ert
kennari og ert til í að leggja í vígaferli með öðrum
kennurum eins og þú fylgdir áður ættmennum
þínum eða sveimngum. Þú vilt berjast fyrir auk-
inni virðingu kennarastéttarinnar í samfélaginu
eins og þú vannst áður að virðingu og vegsemd
ættarinnar. Ef einhver efast um mikilvægi kenn-
arastéttarinnar, kennaramenntunar eða fáglegrar
stjórnunar þeirra á menntakerfinu þá finnst þér
vegið að þér persónulega á sama hátt og niðurlæg-
ing ættingja þíns varð áður til þess að þér hljóp
kapp í kinn. f öðru lagi hefúr samfélagið þrengst
og orðið niðurhólfaðra. Það skiptist upp í hin
ýmsu faghólf þar sem fagmenn hvers hólfs reyna
að finna faglegar lausnir á sínum faglegu
vandamálum. Þetta sést mjög skýrt í Háskólasam-
félaginu þar sem enginn hefúr lengur áhuga á nið-
urstöðum manna úr öðmm greinum. Uppgötvun
í eðlisfræði hefúr þannig engin áhrif í heimspeki
eða sálfræði þótt hún kunni að ná yfir jafn veiga-
mikið atriði og sjálfan tímaskilninginn. Þessi ein-
angmn vísindagreina hefúr valdið því að þær hafa
lagt áherslu á að aðgreina sig ffá öðrum og upp-
hefja sínar eigin faglegu aðferðir. Einhvern tíma í
framtíðinni munu menn greina þarna sömu lög-
mál að verki og einkenndu þjóðfélög sem brynj-
uðu sig með þjóðernishyggjunni. Þórbergur gerði
á sínum tíma grín af trú manna á víssiddin. Þessi
trú hefúr þróast yfir í fágtrú. Allt hrynur sem
ekki er reist á fáglegum grunni. Heilbrigðisstén-
irnar berjast fyrir fáglegri forsjá á spítölunum.
Sumt er faglega vel af hendi leyst þótt það sé að
öðm leyti bölvað bull. íþróttadeild Ríkisútvarps-
ins kynnir þáttinn sinn með fúllyrðingu um að í
honum verði fagmennskan í fyrirrúmi. Og þegar
íþróttafréttamenn eru farnir að skilgreina sig sem
fagmenn þá er næstum skiljanlegt að það sama
hafi hvarflað að rithöfúndum. En hvert er fag
hans? Enginn verður fagmaður nema hafa skil-
greint hlutverk í samfélaginu. Prestarnir átrnðu
sig á þessu og hætm að líta á sig sem leiðbeinend-
ur eða predikara (sem er alltof óljóst verksvið) og
fóm að tala um sig sem huggara. Fólkið sem mæt-
ir þegar einhver deyr. Fólkið sem er til staðar þeg-
ar einhver á bágt og vill leita ásjár. Rithöfúndar
hafa farið svipaða leið. Þeir hafá hafnað höfúnd-
inum sem gagnrýnanda, vaktmanni, hitamæli á
líðan fólks og samfélags, skrásetjara breytts mann-
skilnings, vimndarverði... og öllu því sem höfúnd-
amir vom eitt sinn. Nú em höfúndar sagnameist-
arar. Þeir segja sögur. Þeir em í afþreyingarþjón-
usmnni. Vandaðri afþreyingarþjónustu. Efþú
simr einhvern tíma heima og veist ekki hvað þú
átt af þér að gera, ert orðinn leiður á léttmetinu
sem haldið er að þér — hvernig væri þá að leita
til rithöfúndarins? Hann lumar alltaf á góðum
sögum á vönduðu máli. Hver veit nema hann sé
að semja eina núna. Jú, er hann ekki þarna á
gangi í fjömnni, þungt hugsi horfir hann út á hið
opna haf sem minnir okkur á hug hans. Og nú
tekur hann skrefið... en hættir við. Nú hefúr
honum dottið eitthvað í hug. Og allar hugdetmr
hans spretta úr svo dásamlega íslensku umhverfi.
Nú er hann kominn úr fjömnni og sestur á þúfú.
Hann japlar á strái og safinn úr þessu íslenska
strái rennur ofan vélindað og niður í maga, það-
an út í blóðið og eftir æðunum upp í haus. Og
hann veltir fyrir sér hver hafi áður setið á þessari
þúfú og japlað á strái, hvað sá hafi hugsað, hvort
hann hafi velt fyrir sér hver hafi setið þar áður á
þúfúnni og japlað. Það hvað íslenskir rithöfúndar
em fáanlegir til að taka þátt í svona ímyndarsmíð-
um segir í raun allt um andlegt ástand þeirra.
Vegna nýrrar sjálfsmyndar em rithöfúndar
hættir að taka þátt í samfélaginu. Þeir em eins og
tannlæknir sem kippir sér ekki upp við tannpínu
sjúklingsins vegna þess að hann er að vinna með
formið, hann er að vinna með tanngarðinn sem
slíkan. Rithöfúndar hafa því elt aðrar stéttir inn í
faglegan helli. í næsta helli við em sagnfræðing-
arnir sem setja sína fáglegu aðferðafræði ofár sög-
unni. Fyrir þeim er saga ekki lengur foníð heldur
ákveðin hefð í orðræðu um sögulegar rannsóknir.
Formið hefúr kaffært allt innihald eins og hjá rit-
höfúndunum.
Fyrir aðeins örfáum ámm fannst rithöfúnd-
um þeir bera samfélagslega ábyrgð, jafnvel um-
fram aðrar stéttir. Höfúndarnir sem skrifúðu allar
sögulegu skáldsögurnar sem ég minntist á áðan
bættu það þannig upp með þrotlausum greinar-
skrifúm þar sem þeir reyndu að skilgreina sam-
tíma sinn. f dag em þeir rithöfúndar sem blanda
sér í almenna umræðu í samfélaginu teljandi á
fingrum annarrar handar. Þar af em tveir fieddir
fyrir heimskreppuna miklu, Thor og Sigurður A.
Einn er aðeins yngri; Cuðbergur. Hinir em í efri
helmingi ungliðadeildar rithöfúnda; Guðmundur
Andri, HallgrImur Helgason. Thor er að mesm
þagnaður, Sigurður skrife næsmm einvörðungu
um hversu mjög halli á menningu í samanburði
við íþróttir í ríkisfjölmiðlum og Guðmundur
Andri er að smíða sér helgan stein úr þeirri kenn-
ingu að sósíaldemókratía sé í raun núll-skoðun.
Þá em bara eftir Hallgrímur og Guðbergur og
báðir eru álitnir voða vitlausir. Sem þeir vissulega
eru út frá sjónarhóli samfélags þar sem umræða
um sjálfsmat, tilfinningar og væntingar
fólks er að deyja út. Af öðmm höfúndum
er það að frétta að þeir em tilbúnir að
skrifa gegn virðisaukaskatti á bækur ef einhver
biður þá um það. En það gerir það enginn leng-
ur. Jafnvel útgefendur em hættir að sjá tilganginn
í að beita þeim fyrir vagninn. Hugsanlegir kaup-
endur gæm haldið þá kverúlanta, sípexandi
eitthvað í blöðunum.
lhg minntist áðan á hvernig íslendingar hefðu
síað út úr erlendum menningarstraumum þær
stefnur sem best féllu að þjóðernislegri hefð í
listum. Þannig hafa rithöfúndar að mesm fleytt
póstmódernismanum framhjá sér en þeir fögn-
uðu hins vegar hinu svokallaða töfraraunsæi.
Minimalismi á að sama skapi auðveldari leið
hingað heim en félagslegt eða sálfræðilegt kon-
sept. Þetta mætti verja með rökum að eðlilegt
væri að inntaka okkar á erlendum áhrifúm réðist
af okkar eigin hefð. Jú, þetta hljómar vel ef gert
er ráð fyrir að íslenskt samfélag sé í eðli sínu ólíkt
samfélögum í kringum okkur. Og því hef ég ein-
mitt haldið nokkuð stíft ffam í þessari grein.
Hver er þá vandinn? Jú, vandinn er einmitt
fólginn í hlutverki listarinnar. Ef við gemm ráð
fyrir að henni sé ædað að smíða list handa því
þjóðskipulagi og samfélagsgerð sem listamaður-
inn tilheyrir — þá er ekkert að þessu. En ef við
ædum henni að hafa á einhvern hátt forystu um
greiningu á göllum samfélagsins, átakapunkmm
stöðnunar og þörfúm fyrir breytingar — þá
vandast málið. Með vali sínu á hvað hentar og
hvað ekki úr alþjóðlegum menningarstraumum
hafe íslenskir listamenn því ffemur tekið mið af
óbreyttu samfélagi en þörfinni fyrir að bylta því,
skera það upp, þroska það. Ég tel mig hafa haldið
jafn stíff ffam nauðsyn slíks uppgjörs.
Og þegar við skoðum listalífið okkar þá sjá-
um við að jafnvel það sem virðist einhvern veg-
inn svo óþjóðlegt og alþjóðlegt í eðli sínu öðlast
tilverurétt einmitt út frá þjóðernislegum rök-
um.Við höfúm orðið nokkuð leikin í að iðka
vestræna hámenningu. Við dönsum ballet, spil-
um kammermúsík, syngum óperur, iðkum
konsept-list, höldum málþing um vanda nútíma-
listarinnar — ekki alltaf af miklum mætti en ætíð
af kappi og undrun yfir eigin atorku. Stundum
nægir okkur ekki ólympíuhugsjónin um að þátt-
taka sé nægt dlefni heldur þráum við að setja
heimsmet í þessu öllu. f það minnsta að fe það
skráð hjá Efnahags- og ffamfeastofnuninni að
við séum menningarsamfélag í hæsta gæðaflokki.
Einhvern veginn ber þessi alþjóðlega list
okkar svip af þeim breytingum sem hafa orðið á
lífsmáta okkar í kjölfe neyslubyltingarinnar. Eins
og við stukkum inn í Kringlu til að velja hvernig
við ættum að verða, þannig hefúr stærsd hlutinn
af list okkar verið iðkun á aðferðum og hugsun
sem hefúr sprottið upp og þróast í öðmm menn-
ingarsamfélögum. Neyslumunstur okkar í dag er
effiröpun — að stærstum hluta á rótlausum lífs-
stíl íbúa úthverfe í Bandaríkjunum. Listsköpun
okkar er að sama skapi oft eftiröpun — að stærst-
um hluta á þeirri list sem stunduð em í heims-
þorpinu; sýndarveruleik listaheimsins. Það er yfir
þessum tilraunum okkar einhver óþreyja —
óþreyja moldarfólksins effir að vera partíhæf
meðal fínni þjóða heims; flöktandi leit effir
viðurkenningu. >-

„Þeir fengu að
dunda við sinar
módemísku aðferð-
ir gegn því að
afiala sér gagn-
rýnni stöðu avant-
gardeismansy hinni
eilífu andstöðuy og
taka upp þjóðemis-
varðstöðu. Þeir
héldu áfiam að
mála abstrakt eins
og þeir höjðu lært í
útlandinu en skil-
greindu og nefiidu
myndir sínar í
anda þjóðemis-
hyggju. Módem-
isminn umpólaðist
því í hóndunum á
þeim; hann varð
ekki fiamsœkið afl
heldur afiurhalds-
samt. Þeir töldu
sjálfum sér og
öðrum trú um að
þeirra módemismi
vceri sprottinn af
íslenskri birtu,
þjóðlegri hejð eða
sjálfum arfinum.
Þegar þeim hajði
tekist að kokgleypa
módemismann með
þessum hcetti var
þeim boðið sœti við
háborð íslenskrar
menningar.
Fjölnir
haust '97 71