Fjölnir - 30.10.1997, Page 77

árið 1262, hættu þeir að setja saman konunga-
sögur. Það virðist kaldhæðnislegt en er kannski
ekki óvænt ef áhugi á konungi yfir íslandi var
einn drifhvati ritunarinnar. Spennan sem kon-
ungsleysið skapaði virðist þannig hafa verið frum-
orsök íslenskra konungasagna.
í íslandssögunni tóku við tæpar sjö aldir
undir konungum, norskum og dönskum. Frá því
skeiði er hvergi til sambærileg umfjöllun um
konungsvald og í konungasögunum og afstaða
íslendinga til þessara konunga sinna er að mesm
órannsakað mál. En til voru íslenskir stórbændur
sem fórnuðu hundruðum kálfa til að hylla kon-
ung sinn á 14. öld og á 17. öld fékk Danakon-
ungur mörg fegurstu handrit sem til voru á
íslandi að gjöf. Sjálfstæðisbarátta fslendinga á 19.
öld beindist fyrst í stað síður en svo að konungi.
Árið 1940 urðu aðstæður á hinn bóginn til
þess að íslendingar tóku konungsvald í sínar
hendur og árið 1944 settu þeir konung af. Fyrsti
forsetinn hafði áður verið staðgengill konungs og
embætti forseta fslands er arftaki konungsem-
bættisins. Staða forsetans er svipuð stöðu kon-
ungs í þingræðisríkjum með þeim mikilvæga
mun að forseti íslands er kjörinn af þjóðinni. Það
eru konungar ekki.
Hugmyndir um hlutverk konunga hafá þró-
ast talsvert þessar sjö aldir. En umfjöllun íslenskra
sagnaritara um konungsvald á 13. öld er ekki síst
athyglisverð fyrir þá sem nú hafa áhuga á kon-
ungum og öðrum stjómendum vegna þess hversu
skýrar hugmyndir menn höfðu þá. fslenskir sagna-
ritarar á 13. öld vissu hvernig konungar átm að
vera en ef marka má umræðu um forsetaembætt-
ið seinasta vemr verður ekki séð að íslenska þjóð-
in sé fúllkomlega meðvimð um hvernig forseti
íslands eigi að vera undir lok 20. aldar.
Hugmyndir 13. aldar em fúrðu lífseigar sjö
öldum slðar ef miðað er við hversu margt hefúr
breyst. Á dögunum heyrðist þannig að viðskipta-
leg rök stæðu til þess að einn maður stjórnaði
banka betur en þrír. Þau em hins vegar engin til
heldur er hér um beina arfleifð ffá dögum ís-
lenskra konungasagna að ræða. Þá trúðu menn
því að konungur ætti að veta einn, rétt eins og
Guð eigi að vera einn. Eins telja margir nú að best
sé að bankastjóri sé einn og halda að það sé hag-
fræði en í raun er hér þessi gamla hugmynd á ferð.
En margar hugmyndir sem birtast í kon-
ungasögum em enn til en breyttar vegna þess hve
aðstæður hafá breyst. Mesti munurinn á ofán-
verðri 20. öld og 13. öld er efiaust sá að kon-
ungar em ekki lengur stjórnendur. Fráfáll Díönu
prinsessu hefúr þannig ekkert pólitískt vægi.
Hvorki hún né annað kóngafólk hefúr nein völd.
Á hinn bóginn geta konungar haft áhrif en þeir
nýta þau sjaldan til neins enda sjaldgæft að þeir
hafi nýjar hugmyndir fram að fera og enn ólík-
legra að þeim leyfðist að setja þær fram.
Konungar eru nefnilega ekki kosnir og em
nánast eins og údendingar í nútímasamfélagi.
Áður byggði ríkis-stjórn á því að allt vald kæmi
ffá Guði en ekki þjóðinni eins og nú er. Konung-
ar em leif frá þeim tíma. Þeir erfa ríki sín og telja
sig enn sækja vald sitt fyrst og fremst til Guðs.
Það skiptir því engu máli hvort Karl erfðaprins er
vinsæll eða óvinsæll. Það væri faránlegt að hann
segði af sér vegna slæms umtals í fjölmiðlum þar
sem vald hans er ekki sótt til þjóðarinnar hvort
sem er.
En vegna þessa hafá konungar misst öll völd
og þar sem þeir standa ekki fyrir neitt sem skiptir
máli í nútímasamfélagi hafa þeir takmörkuð
áhrif. Konungar em tákn en ekkt menn. Kon-
ungsvald breytist ekki þó að einstaklingurinn sem
er konungur deyi. Þess vegna kemur það heldur
illa heim við síbreytilegan nútíma. Enda þykja
Karl og fjölskylda hans ekki standa sig nógu vel
en poppstjarnan Díana naut mikillar hylli.
Mikilvægust afleiðing þessa valdaleysis kon-
unga er að vægi konungsdyggða hefúr minnkað
en áherslan á tignina og hið ytra vægi konungs er
því meira. Alþingi, ríkisstjórn og dómstólar fára
nú með hlutverk miðaldakonunga. Umfjöllun
íslenskra konungasagna um dyggðir er líkari því
sem nútímasagnaritarar myndu skrifa um for-
sætisráðherra. Forsætisráðherrar þurfa að sjálf-
sögðu að vera vitrir, sterkir, stilltir og rétrlátir en
rétdátir geta þeir ekki orðið nema þeir hafi alla
hina kostina þrjá, rétt eins og gilti á miðöldum.
í íslenskum konungasögum er því lýst
hvernig Haraldur harðráði (Noregskonungur
1047-1066) er til skiptis góður og slæmur kon-
ungur, ekki síst í ísiendingaþáttum Morkin-
skinnu. Haraldur er einn vitrasti og sterkasti
konungur Noregssögunnar en í þáttunum er sýnt
hvernig hann skortir iðulega stillingu. Hann
missir stjórn á skapi sínu og er þá ranglátur, þó
að hann sé bæði vitur og sterkur.
Hið sama gildir um forsætisráðherra samtím-
ans. Þannig var DavIð Oddsson þekktur sem sterk-
ur stjórnandi áður en hann varð forsætisráðherra.
í upphafi ferils síns var hann þó oft sakaður um
vanstillingu. En þegar sterkur konungur stillti sig
ekki verður hann harðstjóri. Undanfarin ár hefúr
Davíð þótt mun stilltari. Núorðið kemur hann
ffam sem mannasættir, myndugur en þó sann-
gjarn stjórnandi, svipað og rétdátir konungar
miðalda.
Ef Davíð hefði ekki stillt skap sitt, eins og
Haraldur harðráði gerir iðulega, hefði ferill hans í
embætti eflaust orðið stuttur og átakamikill. En
honum hefúr tekist að ná tökum á þriðju kon-
ungsdyggðinni, stillingu, og em flestir á einu
máli um að hann muni líklega sitja í embætti
lengi enn. Davíð er því colossus íslenskra stjórn-
mála, gnæfir yfir aðra stjórnmálamenn og enginn
fer ógnað honum, síst af öllu samráðherrar hans.
Eins var með Harald harðráða þegar hann stillti
skap sitt. Haraldur ofmetnaðist raunar að lokum
og ædaði að leggja undir sig England en ólíklegt
virðist að það hendi Davíð.
Forsetar fslands em fremur fúlltrúar hinnar
konunglegu tignar. Vissulega þurfa þeir á kostum
að halda en ekki reynir jafiimikið á þá og hjá
forsætisráðhermm. Forsetar eru fyrst og fremst
táknmyndir eins og miðaldakonungar. En mun-
urinn er sá að konungar em jafnan fyrst og
fremst tákngervingar Guðs, fúlltrúar hins
himneska valds. Það er fyrst á 20. öld að konung-
ar verða einnig fúlltrúar þjóðar sinnar, eins og
sést á breytingum á kjörorðum þeirra. Þó að
takmörkuðu leyti þar sem þjóðin kýs þá ekki.
Forsetí íslands er aftur á móti fyrst og ffemst
fúlltrúi þjóðar sinnar. Hún ákveður í forsetakosn-
ingtxm hvað forsetínn eigi að tákna og kýs þann
mann sem er tákngervingur sjálfsmyndar hennar.
Forsednn er eins og pönmð andlitsmynd af þjóð-
inni, þjóðin eins og hún vill vera.
Fyrstí forseti íslands, Sveinn Björnsson, hafði
verið sendiherra í Danmörku en var auk þess
sonur Björns Jönssonar, eins af róttækusm sjálf-
stæðismönnunum. Hann var því tákn fyrir að
þjóðin væri víðsýn, „sigld“, væri þjóð meðal
evrópskra þjóða. Um leið táknaði hann bæði góð
samskipti við Danmörku og sjálfstæðisbaráttuna
gegn Dönum.
Ásgeir Ásgeirsson var tákn fyrir virðuleik og
skörungsskap þjóðarinnar en um leið fyrir upp-
reisnargirni hennar því að hann var kosinn þvert
á vilja öflugra ríkisstjómarflokka. Það hefúr for-
setinn verið síðan. í öllum forsetakosningum hef-
ur þjóðin kosið hvern þann til forseta sem henni
hefúr þótt vera valdhöfúnum síst að skapi.
Kristján Eldjárn naut þannig þess að hinn
frambjóðandinn taldist fúlltrúi „kerfisins“.
Kristján var sóttur í Þjóðminjasafnið og þó að
það sé kannski ofsagt að hann hafi verið fúlltrúi
fyrir fsland sem minjasafn er enginn vafi á að
hann var fúlltrúi þjóðarinnar sem skrifaði íslend-
ingasögumar, lærdómsþjóðar sem er í tengslum
við fom'ð sína og sögu.
VigdIs Finnbogadóttir var fyrsta konan sem
kosin var þjóðhöfðingi í heiminum og þar með
fúlltrúi umburðarlyndrar, víðsýnnar og jafnréttis-
sinnaðrar þjóðar. Hún var fúlltrúi Crundar-Helgu
og Ólafar rIku sem vom ekki aðeins sterkar
konur heldur einnig andspyrnumenn. Um leið
var hún sem frönskukennari og leikhússtjóri tákn
fyrir nýtt ísland þar sem ríkti menningarlíf sem
væri í nánum tengslum við evrópska menningu.
Forsetakosningarnar í fyrra urðu svo nánast
endurtekning á kosningunum 1952. Ásgeir og
Ólafur Ragnar vom báðir taldir heimsmenn,
þótrn báðir virðulegir og vel kvæntir og með bví
að kjósa þá mátti veita valdhöfúnum ráðningu.
Fyrir ofan:
ívar Brynjólfsson Tilkvnningar á súlu í kosningaskrifstofu
Péturs Kr. Hafstein, 1996
Fyrir neðan:
Ívar Brynjólfsson Tepakki og skál í kosningaskrifstofu
Ólafs Ragnars Crímssonar, 1996
Eins hafði þeim báðum tekist að vera í stjórn-
málum áratugum saman en vera samt að ein-
hverju leyti óþekkt stærð þar sem báðir þóttu
ólíkindatól í stjórnmálum og höfðu flakkað milli
flokka.
Forseti íslands hefúr ekki fasta merkingu,
öfúgt við konunga á miðöldum. Þjóðin kýs í
kosningum hvað hann merki. Á honum hvílir þó
sú skylda að vera tignarlegur, eins og konungar
þegar menn trúðu því að þeir væm fúlltrúar
guðdómsins. Forseti er arftaki konunga en um
leið fúlltrúi þjóðar sinnar. Þannig mætist gamalt
og nýtt í þessu embætti.
Ef óánægju með forsetaembættið fer að gæta
meðal þjóðarinnar er það vísbending um að hún
sé orðin þreytt á eigin sjálfsmynd. En þá á hún
kost á að breyta til í næsm kosningum. Þess
vegna verður ekki séð að forsetaembættið verði
úrelt, eins og konungar em orðnir, nema þjóðar-
hugtakið sjálft missi gildi sitt. Það heyrir til sí-
breytilegum nútíma, rétt eins og konungsvald er
leif frá öldum þar sem sannleikurinn var einn og
breyttist ekki. ■
„Efóánœgju með
forsetaembœttið fer
að gceta meðal
þjóðarinnar er það
visbending um að
hún sé orðin þreytt
á eigin sjáljsmynd.
En þá á hún kost á
að breyta til í ruestu
kosningum. “
Fjölnir
hnust '97 77