Fjölnir - 30.10.1997, Síða 94

Matthías Víðar Sæmundsson Tíl varnar hjátrú
„Þessa dagana er
algengt að afbrigði-
legum, jrumlegum
vitsmunum sé
útskúfað sem btjál-
semi og órum; og
boðið er upp á
aðferð til að hugsa
á réttan hátt,
„hlutlaga skyn-
semisgáfu“, sem á
sér rœtur í einhvers
konar samkomu-
lagi um veruleika,
einni gerð
þekkingar. “
varla greint á milli begónía, glitfífla og petúnía.
Jurtir eiga það til að líta eins út og vera ólíkar eða
öfúgt, svo sem tíðkast í algebru, enda rugla grasa-
fræði og stærðfræði mig í ríminu. Ég var fyrsta
skipti á ævinni staddur í samfélagi þar sem tíu ára
gömul börn voru ekki ofjarlar mínir í stærðfræði,
en um leið var ég á stað þar sem sérhver jurt, villt
eða ræktuð, átti sér nafn og notagildi, þar sem
hvert mannsbarn þekkti bókstaflega hundruð
jurta... (leiðsögumaður minn) fékk einfaldlega
ekki skilið að það voru ekki nöfnin heldur jurt-
irnar sem gerðu mig fáráðan.“28)
2. Hæfileiki fólks til að taka eftir og túlka
fyrirbæri eins og hljóð í skógi, birtubrigði og
skýjaflóka á himni byggist á þróaðri þekkingu,
eins og fram kemur í bókinni Maðurinn sem
villtist á eiginkonu sinni ogflókahatti, sveitafólkið
afríska les jurtir jarðar sér til næringar og lækn-
ingar líkt og snæfellskir formenn lásu haf og
himin í þaula forðum. Þegar þetta er haft í huga
verða staðhæfingar um hégóma, tuggu og tjastur
fyrri tíma vafasamar, því gengið er fram hjá þög-
ulli reynsluþekkingu sem ekki er alltaf hægt að
túlka með orðum;29) dansari býr yfir kunnáttu í
limum sínum, söngvari í mngu og barka, for-
maður „finnur á sér“ veðurlag og aflasæld, hvað
sem ritdeilum og lærðum skýringum líður.
Hvernig getur skrifari sem aldrei hefúr stigið um
borð í árabát samsamað sig „þögulli þekkingu“
fiskimanna á annarri öld sem ýmist voru afla-
menn eða fiskifælur án fiskifræði og nútímalegra
mælitækja? Tungumálið er þar á ofan samofið
skynjun og þekkingu, auk þess sem margræðni
orða, hvörf og líkingar grafa stöðugt undan tær-
um skilningi. Það er með öðrum orðum hæpið
að slíta eftirtekt og skynsemisgáfú úr samhengi
við reynslu, aðstæður skynjunar og viðtektir
tungumáls á hverjum tíma; við getum ekki lesið
sálarlíf sautjándu aldar til þrautar, fremur en hægt
er að tileinka sér limaburð dansara með glápi og
rökfræði.
3. Og samt getum við einnig hrifist
frammi fyrir brunanum gamla á Djúpalónssandi;
þegar kirkjan birtist í þokunni, fylking hrikalegra
blágrýtisstróka með bólstrað rauðaberg í kollin-
um, brynjuð óreglulegum steinspjöldum sem
taka á sig mismunandi form eftir birtu og sjónar-
horni, líkt og myndir þeirra sem hér lifðu og fór-
ust forðum í huga þínum; og mannlífsfortíðin
verður þá kannski annað og meira en skuggaflökt
á grámáluðum skrifstofúveggjum.
4. Þessa dagana er algengt að afbrigðilegum,
ffumlegum vitsmunum sé útskúfað sem brjálsemi
og órum; og boðið er upp á aðferð til að hugsa á
réttan hátt, „hludæga skynsemisgáfú", sem á sér
rætur í einhvers konar samkomulagi um veru-
leika, einni gerð þekkingar; eða eins og sérvitring-
urinn Paul Feyerabend ritaði í Skynsemin kvödti
Skynsemin og Rökvísin eru „máttarvöld af
svipaðri tegund og umvafin samskonar geislahjúp
og guðir, konungar, harðstjórar og þeirra fornu
lög“.30) „Það er svo þægilegt að vera ósjálfráða",
skrifaði Immanuel Kant, því eigi ég „bók sem hefúr
vit fyrir mér, sálusorgara sem tekur á sig sam-
viskukvalir mínar, lækni sem ákveður mataræði
mitt o. s. frv., þá þarf ég vitanlega ekkert að
leggja mig fram sjálfúr“.31) Ædi ósjálffæði Kants
sé ekki enn jafn almenn og fyrmm, sitja skyn-
semi og vísindi ekki við völd umvafin ljóma
átrúnardrumba, einvalda og helgirita liðinna alda;
hefúr hugsjón upplýsingarmannsins ekki snúist
upp í andstæðu sína? En eins og Feyerabend
bendir á þá hefúr alltaf verið til fólk sem berst
gegn hinu almenna ósjálffæði: „Þessi heimur er
ekki kyrrstætt fyrirbæri byggt hugsandi maurum
sem uppgötva smám saman á skriði sínu lögmál
án þess að hafa á þau nokkur áhrif... Heimurinn
var eitt sinn guðabyggð, síðar litvana efnisheimur,
og í fyllingu tímans mun hann væntanlega breyt-
ast í friðsælli stað, þar sem efni og líf, hugsun og
tilfinningar, nýjungar og hefð verka saman öllum
til hagsbóta“;32) eða með öðmm hætti sagt: ver-
öldin er fjölhliðungur sem hrífúr könnuði sína og
breytist með þeim.
5. Reynslubyggja: Söguskilningur okkar felur
sjálfsagt alltaf í sér vort af hellistálsýn, hlutdrægni
og skekkju, samtími herraXbýr líklega í okkur
öllum, kannski er útilokað að greina á milli þess
sem kemur ffá okkur sjálfúm
og hins sem berst utan að,
þess sem tilheyrir raun-
verulegri fortíð og hins
sem á sér upptök í okkar
eigin samtíma. Það
breytir því ekki að
eindregin raun-
hyggja og róman-
tísk listdýrkun eru
tímaskekkjur sem
komast má undan, enda minna
þessi viðhorf stundum á höfin tvö í
málshættinum: tvö eru höfin og ratar
28) E. E. Evans-Pritchard: Witchcraft, Oracles and
Maftc Amongthe Azande. Oxford: Clarendon, 1937,
469
Auglýsing ^^—
29) Sjá til dæmis The Essential Piaget. New
York: Basic Books, 1977, 198-214
30) E. Smith-Bowen: Retum to Laughter.
London, 1954, 19; sjá Paul Feyerabend:
Farewell to Reason. London. New York,
1987, 104-105
31) Immanuel Kant: „Svar við spurn-
ingunni: Hvað er upplýsing?" Elsa Katrín
Jónsdóttir og Anna Þorsteinsdóttir
þýddu. Sktmir. Reykjavík, haust 1993,
379
32) Paul Feyerabend, 1987, 126
33) Róbert H. Haraldsson vfkur að
vanda fjölhyggjumannsins í greininni
„Lífsskoðun fjölhyggjumanns“. Ritgerðir
oggreinar. Reykjavík: Háskóli ísiands, 1996,
48-58
3/,) Matthías V. Sæmundsson: „Um bók-
menntasögu". Tímarit Máls og menningar 41 1997
33) Sjá þýðingu Þorsteins Vilhjálmssonar í Heimsmynd
á hvetfanda hveli II, 1987, 164-166. Þessi saga vísaði
hjá Galíleó í deilur um eðli halastjarna, en með
„söngtifúm“ er átt við skordýr af einni ætt (cicadidae)
jurtasuguættbálks, en karldýrið hefur sérstakt líffæri
neðan á afturbolnum sem gerir því kleift að gefá frá sér
hávært úst.
heimskur hvorugt. Fræðimaður þarf að temja sér
róttæk fjölhyggjuviðhorf í rannsóknum, hver sem
lífsskoðun hans er, hvort sem hann hefúr elst til
kaþólsku, efúistrúar eða búddadóms; hann þarf
að geta brugðið sér í líki margra sjókvikinda á
höfúnum tveimur vilji hann ekki steyta á skeri
fúglum himinsins til athlægis.33) Hann hlýtur að
tileinka sér mismunandi sjónarhorn, hvert sem
ætterni þeirra er, vilji hann öðlast örlida innsýn í
fjölbreytni mannlegrar hugsunar, hann hlýmr að
ganga út frá því að trúarleg reynsla manna á sér
margar undirstöður líkt og hamingjuvegir þeirra,
að við getum ekkert vitað með vissu um hvort
annað fólk hafi „innst inni“ trúað á galdur,
kreddur, drauga eða efnisleg náttúrulögmál; hvað
bjó svo dæmi sé tekið í hugarfylgsnum þeirra sem
fyrstir nefúdu Tröllakirkju og Svörtuloft forðum?
Sá sem hæðist að reynslu sllks fólks gerir því
sjálfan sig að viðundri, líkt og Eggert Ólafsson
um miðja átjándu öld sem ekki trúði á hverafúgla
en kúrði löngum stundum við hveri í semings-
von um að sjá þá þrátt fyrir allt.34*
6. Dæmisaga GalIleós GaUlei um hljóðffæð-
inginn lýsir vel því sem ég á við, en í henni er
sagt frá manni sem á ferð sinni um heiminn upp-
götvaði fjölda ólíkra leiða til að mynda tóna og
fágra söngva. Rakst hann sífellt á ný frábrigði
sem hann hafði ekki órað fyrir áður, svo sem
ófleygar krybbur er myndað gátu klingjandi
skræki með vængjanúningi. Þegar maður þessi
hélt að hann hefði séð allt, að ekki væm fleiri að-
ferðir til, rakst hann á söngtifú sem sökkti hon-
um í djúp favisku og hugarangurs, því hann gat
með engu móti þaggað niður í skerandi tísti
hennar. Hélt hann þó bæði um munn hennar og
vængi. Maðurinn tók þá eftir skel á bringu tif-
unnar, en undir þeim lágu þunnar, harðar sinar.
Gmnaði hann að hljóðið skapaðist af sveiflum
þeirra og ákvað að slíta þær í sundur til að stöðva
tístið. Ekkert gerðist þó fyrr en nál hans hafði
smngist inn í dýrið og svipt það bæði lffi og
rödd, svo ekki fékkst skorið úr vandamálinu.
Breyttist þekking hans eftir þessa reynslu í van-
traust „svo hann tamdi sér að svara, þegar hann
var spurður hvernig hljóð yrðu til, að hann
þekkti að vísu nokkrar leiðir, en væri samt viss
um að til væm margar aðrar sem væru ekki að-
eins óþekktar heldur væri einnig ógerningur að
ímynda sér þær“.35) ■