Sagnir - 01.04.1985, Side 94

KRAFA UM RÁÐHERRAÁBYRGÐ
ar annars staðar fram hjá Jóni að
hann sér hnökra á takmörkuðu
neitunarvaldi.9 Hann áleit að hugs-
anlegt væri fyrir íslendinga að fall-
ast á að konungur Danaveldis hefði
áfram algert neitunarvald ef ,,parla-
mentarisk stjórn“ væri við völd.
Jón minnist á að ef hvorki ,,parla-
mentarisk stjórn“ né takmarkað
neitunarvald væri tekið upp yrði að
koma á „jurydómum" sem hægt
væri að draga ráðherrana fyrir.
Hann á þá við sama fyrirbærið og nú
er kallað landsdómur og hefur í
huga að lagaleg ráðherraábyrgð
verði lögleidd. Jón óttaðist þó
að slíkt fyrirkomulag yrði ekki alls-
kostar heppilegt. Hann tortryggði
embættismenn landsins hálfvegis
og bjóst við að erfitt yrði að koma
landsdómi við þegar þyrfti að koma
ríkisstjórn eða ráðherra frá. Hefur
hann orð á því að „hver hrafninn
kropparsjaldan augun úröðrum'1. Á
hann þá við embættismennina sem
sætu að líkindum í dóminum.
„Hvað stjórnarherrum viðvíkur",
segir hann
þá væri hægast að komast hjá
öllu með því að hafa parlament-
ariska stjórn, því þá þyrfti mjög
sjaldan að koma til málsókna,
þíngið setti þá af með votis.10
Það má sjá af þessum orðum að
Jón gerir sér fullljóst að stutt er á
milli ákæru á hendur ráðherra
vegna embættisbrots og stjórn-
málaágreinings því mat á embætt-
isbroti ráðherra getur vissulega ver-
ið afstætt og farið eftir stjórnmála-
skoðunum. Ef þingræði er ekki við-
urkennt er sá möguleiki fyrir hendi
að reyna að koma ráðherranum frá
með ákæru og dómi fyrir landsrétti
ef lagaleg ábyrgð ráðherra er lög-
ákveðin. Jón taldi að heppilegra
væri að þingið hefði beinlínis mögu-
leika á því að koma ríkisstjórn frá
með atkvæðagreiðslu. Þetta er
skorinorðasta yfirlýsing Jóns um
ágæti þingræðisskipulagsins og
skýr vitnisburður um að hann hefur
um 1850 talið að þingræði væri
heppilegt fyrirkomulag hérlendis.
Um 1850 lúta þingræðishug-
myndir Jóns Sigurðssonar aðeins
að því atriði þingræðisreglunnar að
þing geti komið ríkisstjórn frá. Frá
þessum tíma er engin heimild varð-
veitt um að Jón hafi viljað að þjóð-
höfðinginn veldi ráðherrana úr hópi
þeirra manna er nytu trausts meiri-
hluta þjóðþingsins.
Missti Jón áhugann
á þingræði eftir Þjóðfund?
í grein sinni um upphaf þingræðis-
kröfunnar á íslandi telur Odd Didrik-
Gísli Hjálmarsson, læknir. Áriö 1850
talar Jón um „parlamentariska
stjórn“ í bréfum til Gisla og Jens
bródursins.
sen að Jón hafi látið þingræðiskröf-
una víkja fyrir öðrum baráttumálum.
Það sem hann bendir á þessu til
stuðnings er að í grein í Nýjum fé-
lagsritum 1863 virðist sem Jón sé
jafnvel að velta fyrir sér þeim mögu-
leika að landstjóri eða jarl yfir íslandi
og „ráðunautar hans“ yrðu gerðir
að föstum embættismönnum sem
ekki gætu „bifazt fyrir neinu at-
kvæði þíngsins" og ekki þyrftu „að
víkja frá nema fyrir dómi eða fyrir
skipun konungs".11 Þessi orð mætti
ef til vill túlka sem merki um undan-
hald af hálfu Jóns hvað snertir kröf-
una um þingræði.
Didriksen leitast við að skýra þá
stefnubreytingu sem honum virðist
að komi fram hjá Jóni á 7. tugi aldar-
innar. Hann segir:
spurningin um ráðherraábyrgð-
ina varð ekki skilin frá aðaldeilu-
málinu: sjálfstjórn íslands. ís-
lendingar gátu einungis vænzt
þess, að stjórnarforysta landsins
yrði búsett í Reykjavík, ef land-
stjórnin yrði ábyrg fyrir alþingi.
Spurningin um ábyrgð ráðherr-
anna hafði því úrslitaáhrif á sam-
band íslands og Danmerkur, og
raunhæft gildi ráðherraábyrgðar-
innar í samskiptum stjórnar og
þings féll í skugga sambands-
málsins.12
Danska stjórnin vildi að íslandsráð-
herra yrði einn dönsku ráðherranna
og því einungis ábyrgur fyrir danska
þinginu. Umboðsmaður ráðherrans
á íslandi átti síðan að fara með
framkvæmdavaldið í nafni hans og
aðeins vera ábyrgur fyrir honum.
Ef reynt er að rýna í orð Jóns í
greininni frá 1863 virðist hann skipa
hugsanlegum möguleikum á stjórn-
arformum í röð eftir því hversu girni-
legir honum finnst þeir vera tyrir ís-
lendinga. Hann vill helst þann
möguleika að konungur skipi land-
stjóra eða jarl. Landstjóri þessi ætti
aðeins að vera ábyrgur fyrir kon-
unginum. Hann myndar stjórnina í
landinu og segir Jón að það sé
öldúngis eptir því sem er regla í
lögbundinni þjóðstjórn, ef að jarl-
inn veldi sér þetta ráðaneyti sam-
kvæmt því sem alþíng ætlaðist til,
eða af þeim sem hefði traust al-
þíngis.13
í þessum orðum kemur greinilega
fram að þingræðiskrafan er enn lif-
andi í huga Jóns árið 1863. Þau eru
þar að auki eini vitnisburðurinn sem
varðveittur er um þá skoðun Jóns
að þjóðhöfðingi eða staðgengill
hans ætti að fara eftir vilja Alþingis
við að skipa ráðherrana.
Ef þetta skipulag yrði ekki tekið
upp þóttist Jón sjá fram á að annað-
hvort yrði landstjórnin öll
1) að vera skipuð af konungi og
92 SAGNIR