Sagnir - 01.06.1997, Page 24

Með kirkjuskipan Kristjáns III. misstu kirkjur landsins spón úr aski slnum.
höfuð kirkjunnar heldur kon-
ungur. Ný kirkjuskipan Kristj-
áns iii. sá dagsins ljós og var í
henni m.a. kveðið á um breyt-
ingar á guðsþjónustuhaldi. Þær
augljósustu og ennfremur þær
sem birtust í kirkjubyggingun-
um sjálfum voru í fýrsta lagi þær
að einkamessur sem áður voru
fluttar við útölturu kirkna lögð-
ust af sbr. orð kirkjuskipunar-
innar: „smá altaris messur skulu
öldungis afleggjast og alleinasta
haldast ein almennileg messa
fyrir þeirra sakir sem sakrament-
ið vilja meðtaka.“23 Þetta hafði í
för með sér að ekki var þá leng-
ur þörf fyrir útölturu kirkna.
Hvort þessi ölturu hafa verið
rifrn út strax í kjölfar siðbreyt-
ingar er ekki gott að segja til um
en a.rn.k. hafa þau ekki verið
endurnýjuð ef byggja þurfti nýja kirkju.
Þetta má styðja dæmi frá klausturkirkj-
unni á Munkaþverá þar sem verið hafa
a.m.k. þrjú útölturu helguð ákveðnum
dýrlingum um árið 152524 en í vísitasíu-
úttekt frá 1685 er bara minnst á eitt alt-
ari.25 I þeim kirkjum þar sem verið hafa
fleiri en eitt altari áður mætti ætla að alt-
arisbúnaður hafi þá verið nægur til skipt-
anna á eina altarið sem eftir varð, næstu
áratugina eftir siðbreytingu.
I öðru lagi átti nú, samkvæmt kirkju-
skipan Kristjáns III., einungis að fara fram
ein messa á hverjum sunnudegi fyrir þá
úr söfnuðinum sem vildu meðtaka sakra-
mentið.26 I hinum breytta sið mátti söfn-
uðurinn nú bergja af víninu en það máttu
einungis prestarnir áður. Þetta nýja skipu-
lag gæti þvi hafa haft í för með sér heldur
meira slit á kaleikum en áður var ef menn
fylgdu hinum siðbreyttu hugmyndum
eftir. Því miður er óvíst hvort margir
kaleikar hafi orðið eftir til skiptanna i
kirkjum þar sem útölturu höfðu verið
nokkur þar sem konungur gerði upptækt
mikið af kirkjusilfri klaustranna til að
greiða niður stríðsskuldir sínar.27
I þriðja lagi má finna i heimildum til-
skipanir konungsvaldsins um að minnka
beri klausturkirkjurnar vegna bágs ásig-
komulags þeirra. Konungi virðist hafa
borist til eyrna að nokkrar af þeim væru
illa farnar og erfitt verið um vik að laga
þær vegna þess hversu stórar þær hafi ver-
ið. Þess vegna bað hann Pál Stígsson hirð-
stjóra að segja þeim sem klausturumboð-
in höfðu, þar sem illa farnar kirkjur væru
og ekki stæði til að gera við þær á annan
hátt, að þeir ættu að láta taka viðkomandi
kirkjur niður og byggja þær svo strax upp
aftur úr sama timbrinu en nokkru minni
en áður svo auðveldara yrði að halda
þeirn við.2" Svipuðu máli gegnir um Skál-
holtsdómkirkju þar sem konungur leggur
hið sama til við Gísla superintendent i
Skálholti.29 Strax árið 1560 virðist sem sé
sem timburskortur hafi verið farinn að
segja til sín, en um það verður fjallað sér-
staklega hér á eftir.
Fjármögnun eftir siðbreytingu
Það virðist sem kirkjur hafi haldið tekjum
sínum af kirkjutíund eftir siðbreydnguna
og munu ákvæði um tíundargreiðslur í
kristinrétd Arna hafa verið í gildi á 16. og
17. öld.30 Samkvæmt því hefur tíundar-
hluti þessi þá væntanlega verið goldinn
með svipuðum hætti og áður var. Kvitt-
unarbréf unt reikningsskap Bæjarkirkju á
Rauðasandi 1568 sýnir glögglega að þar
hefur sá sem kirkjuna varðveitti sinnt vel
viðgerðarskyldu sinni en þar segir:
Eg Gíslijónsson Superintendens Skál-
holts stikds, gjöri góðum mönnum
kunnigt ... að ... Herra Eggert Hann-
esson hefur staðið mér glöggvan og
greinilegan reikningskap sinnar kirkju
vegna Bæjar á Rauðasandi fyrir næstu
forliðin tvö ár og xx. Hefur hann kirkj-
una upp gjört alla að nýjum stofni bæði
að veggjum og viði. Svo og hefir hann
kirkjuna sæmt, fyrst að tveimur máluð-
um tjöldum, tveimur nýjum koparstik-
um og hjálmi. Hann lét og gjöra nýjan
kaleik burt úr tveimur gömlum er
kirkjan áður átti litlum. Svo
og hefir hann látið steypa
tvær nýjar klukkur úr tveim-
ur gömlurn er kirkjunni áður
til heyrðu, því fyrir svoddan
uppbygging og viðrétdng
greindrar Bæjar kirkju, gef eg
áður nefndur herra Gísli fyrr
greindan herra Eggert Hann-
esson öldungis kvittan og
ákærulausan fýrir mér og öll-
um mínum efdrkomendum
lögligum Skálholts dóm-
kirkju formönnum um áður
greindan kirkju reikning-
skap.31
Það er greinilegt að hér er
um uppgjör á kirkjutíund að
ræða þar sem biskup metur
svo að virði viðgerða og
skrúðabótar þessarar kirkju
jafngildi andvirði kirkjutíundar í umrædd
tuttugu og tvö ár. Það er svo ef til vill tím-
anna tákn að kirkjubóndi lád smíða einn
stóran kaleik úr tveimur rninni, en það má
geta sér þess dl að hann hafi með þessu
viljað útbúa einn almennilegan kaleik fýrir
söfnuðinn, í samræmi við hinn breytta sið,
úr hinum tveimur minni senr einungis
prestvígðir menn fengu að dreypa á áður. I
þessu tilfelli er ekki minnst á timburhallæri
við aðhlynningu timburgrindar kirkjunnar
þar sem biskup virðist ánægður og gerir
enga athugasemd þar unr.
Kenningin um hreinsunareldinn varð
ónrerk nreð hinunr breytta sið32 enda
hafði hún í raun verið skapnaður mið-
aldakirkjunnar. Þar með hafði það ekki
lengur gildi að gefa til kirkna fyrir sálu
sinni og messum henni til handa. I sam-
ræmi við það fækkaði testamentisbréfum
þar sem kirkjur fengu stóran skerf af ým-
iskonar góssi þó svo gjafir til kirkju legð-
ust ekki alveg af fýrst um sinn.Testament-
isbréf Daða í Snóksdal frá 1563 er t.d. í
hefðbundnum stíl nema hvað messu-
beiðnir eru ekki með.
Sitt ornamentum vil eg hún [kirkjan í
Snóksdal] hafi sem eg hefi með tekið
og það framar sem eg hefi við bætt sem
sýnst má i hennar registrum. En það
lítið sem eg hefi látið gjöra að kirkj-
unni að hún er betri en hún konr nrér í
hendur það gef eg guði og hinum
heilaga Stefanum og allt hvað eg hefi til
hennar lagt í bókunt, messuklæðum og
kaleik og allt annað það henni má til
prýði, heiðurs og sæmdar vera.33
22 SAGNIR